Ako'y Manggagawa: Butil ng Buhangin - Dalawang Tula ni Amado V. Hernandez

AKO'Y MANGGAGAWA: BUTIL NG BUHANGIN - DALAWANG TULA NI AMADO V. HERNANDEZ

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Dalawang tula ni Ka Amado V. Hernandez, pambansang alagad ng sining sa panitikan, ang inumpisahan niya sa taludtod na ito: "Ako'y manggagawa: butil ng buhangin". Ito'y matatagpuan sa kanyang tulang Bayani na kinatha noong Mayo 1, 1928, at ang Isang Tula sa manggagawa, na nalathala sa pahayagang Pawis noong Hunyo 5, 1946. Dahil sinimulan sa taludtod na iyon, ang kabuuan ng dalawang tula ay lalabindalawahing pantig. 

Ang tulang Bayani, na binubuo ng sampung saknong at bawat saknong ay may anim na taludtod, ay nasa aklat na Isang Dipang Langit, mp. 22-24. Ang tula naman niyang Isang Tula sa Manggagawa, na may walong saknong, ay nasa aklat na Tudla at Tudling, mp. 304-305. Ang unang dalawang saknong ay binubuo ng limang taludtod, habang ang ikatlo hanggang ikawalong saknong ay tig-aanim na taludtod.

Ayon sa talababa ng tulang Bayani: Ang tulang Bayani ay nagwagi sa 30 kalaban sa timpalak-panitik sa Malolos, Bulacan, sa pagdiriwang sa Unang Araw ng Mayo noong 1928. Inampalan: Lope K. Santos, Julian Cruz Balmaceda at Iñigo Ed. Regalado. Ayon kay Senador Recto, ito ang "pinakamahusay na tulang Tagalog sa paksang paggawa."

Ang dalawang tula, bagamat pareho ang unang taludtod ay halos nagkaroon ng bahagyang pagkakaiba sa mga pananalita, bagamat iisa ang nilalaman, ang tungkol sa buhay at kahalagahan ng manggagawa sa ating daigdig. Katunayan, napakaganda ng huling taludtod ng kanyang tulang Bayani: "Taong walang saysay ang di Manggagawa!"

Halina't tunghayan natin ang dalawang tulang ito at namnamin ang masarap na lasa nitong tila pukyutan sa tamis dahil inaalay sa mayorya sa lipunan, ang manggagawa.

BAYANI 

ni Amado V. Hernandez

Ako'y manggagawa: butil ng buhangin

sa daa'y panambak, sa templo'y gamit din;

buhay ko'y sa Diyos utang nga marahil,

ngunit ang palad ko'y utang din sa akin.

Alam ko ang batas: "Tao, manggagaling

sa sariling pawis ang iyong kakanin."

Hubad ang daigdig nang ako'y sumilang

at pikit ang mata ng sangkatauhan:

dahilan sa aki'y kaharia't bayan

ang nangapatayo sa bundok at ilang,

aking pinasikat sa gabi ang araw

at tinanlawan ko ang diwa't ang buhay.

Ako ang nagbangon ng Gresya at Roma,

ako ang nagbagsak sa palalong Troya;

ang mga kamay ko'y martilyo't sandata –

pambuo't panggiba ng anumang pita!

Kung may kayamanan ngayong nakikita,

paggawa ko'y siyang pinuhunan muna!

Ako'y isang haring walang trono't putong,

panginoong laging namamanginoon,

daming pinagpalang binigyan ng milyon

ay ako't ako ring itong pataygutom;

sila ay sa aking balikat tumuntong,

naging Mamo't Nabod ang dati kong ampon!

Sambundok na ginto ang aking dinungkal,

kahi't na kaputol, di binahagihan!

ang aking inani'y sambukiring palay,

nguni't wala akong isaing man lamang!

ang buhay ng iba'y binibigyang-buhay

habang nasa bingit ako ng libingan!

Ang luha ko't dugo'y ibinubong pawa

sa lupang sarili, nguni't nang lumaya,

ako'y wala kahi't sandakot na lupa!

Kung may tao't bayang nangaging dakila,

karaniwang hagda'y akong Manggagawa,

nasa putik ako't sila'y sa dambana!

Kung kaya sumulong ang ating daigdig,

sa gulong ng aking mga pagsasakit;

nilagyan ang tao ng pakpak at bagwis,

madaling nag-akyat-manaog sa langit;

saliksik ang bundok, ang bangin at yungib,

ang kailaliman ng dagat, saliksik!

Ang mga gusali, daan at sasakyan,

ay niyaring lahat ng bakal kong kamay;

sa tuklas kong lakas – langis, uling, bakal,

naghimala itong industria't kalakal;

nguni't lumawak din naman ang pagitan

ng buhay at ari... nasupil ang buhay!

Ang mundo'y malupit: ngayo't ako'y ako,

nakamihasnan nang dustain ng mundo

gayon pa ma'y habang ang tao ay tao,

gawa ang urian kung ano't kung sino;

batong walang ganda'y sangkap ng palasyo,

sanggol sa sabsaba'y naging isang Kristo.

Tuwi na'y wal'in man ako ng halaga,

iyan ay pakanang mapagsamantala;

ang ginto, saan man, ay gintong talaga,

ang bango, takpan man, ay di nagbabawa;

itakwil man ako ng mga nanggaga,

walang magagawang hadlang sa istorya!

Kung di nga sa aki'y alin kayang bagay

ang magkakasigla at magkakabuhay?

Puhunan? Likha ko lamang ang Puhunan!

Bayan? At hindi ba ako rin ang Bayan?

Walang mangyayari pag ako ang ayaw,

mangyayaring lahat, ibigin ko lamang!

Sa wakas, dapat nang ngayo'y mabandila

ang karapatan kong laong iniluha,

ang aking katwiran ay bigyan ng laya

at kung ayaw ninyo'y ako ang bahala

sa aking panata sa pagkadakila...

Taong walang saysay ang di Manggagawa!

Mayo 1, 1928

ISANG TULA SA MANGGAGAWA

ni Amado V. Hernandez

I

Ako'y manggagawa: butil ng buhangin

Sa dagat ng buhay ay masuliranin,

Nguni't ang palad ko'y utang din sa akin!

Sa sariling pawis pinapanggaling

Ang dinadamit ko't aking kinakain.

II

Hubad ang daigdig nang ako'y sumilang

At pikit ang mata ng sangkatauhan,

Dahilan sa aki'y kahariharian

Ang nangapatayo sa bundok at ilang,

Pinapagningning ko ang dating karimlan.

III

At ang kabihasnan ng buong daigdig

Ay bunga ng aking mga pagsasakit

Ang Kapwa ko tao'y binigyan ng bagwis

Upang makalipad hanggang himpapawid!

Utang din sa aking paggawa kung bakit,

Ang pusod ng dagat ay nasasaliksik!

IV

Ang mga gusali, dagat at sasakyan

Ay nalikhang lahat ng bakal kong kamay,

Ang ginto at pilak, ang uling at bakal,

Ay dahil sa akin kung kaya't nabungkal,

Ako'y manggagawa ng maraming bagay

Pangalawang Diyos sa lupang ibabaw.

V

Gayon ma'y malimit dustain ako,

Ang munti'y talagang dustain sa mundo

Subali't ang bakal, hamak ma'y alam kong

Nagagawang baril, gulok, punglo, maso...

Ang buhangi'y sangkap sa isang palasyo't

Ang bato ang siyang haligi ng templo!

VI

Madalas man akong pawalang halaga

Ang uri ko'y hindi mababawasan pa:

Ang ginto saan ma'y napagkikilala,

Ang bango takpan ma'y hindi nagbabawa!

Ako ay bayaning bisig ang sandata,

Ang pawis ko'y lakas, buhay at pag-asa!

VII

Anak pawis akong dukha at maliit,

Ang tahana'y dampa na pawid ang atip,

Nguni't ang dambanang pinakamarikit

Ay utang sa aking matipunong bisig

At ang boong yaman sa silong ng langit

Ay mula sa aking kasipaga't pawis!

VIII

Pagmalasin ninyo! Tila isang anghel

Ng pagkakaisang sa langit nanggaling,

Larawan ng Bayang maganda't mahinhin

Na wala nang gapos ng pagkaalipin,

Liwayway ng layang darating, darating,

At mamamanaag paglipas ng dilim!

Pawis, Hunyo 5, 1946

Ang dalawang tulang ito'y patunay ng maalab na pagmamahal ni Ka Amado V. Hernandez sa mga manggagawang kanyang pinaglingkuran. Bilang isang batikan at iginagalang na lider-manggagawa, matatandaang si Ka Amado ay naging haligi ng Congress of Labor Organizations (CLO), na isang samahan ng manggagawang nagtataguyod ng pagbabagong panlipunan. Noong Mayo 5, 1947, pinangunahan niya ang pinakamalaking welgang bayan noon. Nang maging pangulo siya ng CLO ay pinangunahan niya ang paglulunsad ng malaking pagkilos ng manggagawa noong Mayo 1, 1948.

Mabuhay ang alaala ni Ka Amado V. Hernandez at ang kanyang mga tula para sa kilusang paggawa!

Highway 54 noon, EDSA ngayon

HIGHWAY 54 NOON, EDSA NGAYON
ni Gregorio V. Bituin Jr.

Isa sa pinakamakasaysayang pook sa ating bansa ang EDSA o Epifacio de los Santos Avenue. Mula sa monumento ni Bonifacio sa Lungsod ng Caloocan hanggang sa SM Mall of Asia sa Lungsod ng Pasay ang kahabaan ng EDSA. Bago ito tinawag na EDSA, ito'y tinawag munang Highway 54.

Pinangalanan muna itong North and South Circumferential Roas matapos itong magawa noong 1940 na pinangunahan ng mga inhinyerong sina Florencio Moreno at Osmundo Monsod. Ngunit may nagsasabing pinangalanan muna itong Junio 19 bilang pagpupugay sa petsa ng kapanganakan ng ating pambansang bayaning si Jose Rizal.

Matapos ang Ikalawang Daigdigang Digmaan, pinangalanan na itong Highway 54. Subalit bakit Highway 54? Dahil ba ito'y 54 kilometro ang haba. Ngunit ayon sa ilang pananaliksik, ito'y nasa 23.8 kilometro lamang o 14.8 milya.

May nagsasabi namang ang kahabaang ito ng Highway 54 ay itinayo ng 54th Army Engineering Brigade, kung saan kinuha ang numerong 54. Kumbaga ito ang highway na ginawa ng 54th Army Engineering Brigade kaya Highway 54.

Noong ika-7 ng Abril, 1959 ay nilagdaan ang Batas Republika Blg. 2140 kung saan pinangalanang EDSA ang Highway 54. Narito po ang teksto ng isa sa pinakamaikling batas na naisagawa.

Republic Act No. 2140

An Act Changing the Name of Highway 54 in the Province of Rizal to Epifanio de los Santos Avenue in Honor of Don Epifanio de Los Santos, a Filipino Scholar, Jurist and Historian

Section 1. The name of Highway 54 in the Province of Rizal is changed to Epifanio de los Santos Avenue in honor of Don Epifanio de los Santos, a son of said province and the foremost Filipino scholar, jurist and historian of his time.

Section 2. This Act shall take effect upon its approval.

Approved, April 7, 1959.

Inaprubahan ang batas noong ika-7 ng Abril 1959 bilang pagpupugay sa kapanganakan ni Ginoong Epifanio de los Santos, na isinilang noong ika-7 ng Abril, 1871 sa Malabon, at namatay noong ika-28 ng Abril, 1928 sa Maynila. Kilala siya bilang si Don Panyong.

Tiyak na matutuwa ang mga may kaalaman sa wikang Espanyol pag naririnig nila ang pangalang Epifanio de los Santos, na sa Ingles ay nangangahulugang epiphany of the saints. At sa wikang Filipino ay pagpapahayag ng mga banal. Sa Bibliya, ang kwento ng Epiphany ay nakaugnay sa unang tatlong ebanghelista na sina Mateo, Markus at Lukas, at ayon umano sa Mateo 2:1-12, ito ay pagpapahayag ng Kristo sa mga Hentil na kinakatawan ng tatlong Haring Mago.

Si Don Panyong o Epifanio de los Santos ay kilalang Pilipinong historyador, kritiko sa panitikan at sining, dalubhasa sa batas, tagausig, iskolar, arkiwista, pintor, makata, musikero, tagasalin, mamamahayag, patnugot, tagapaglathala, at marami pang iba. Hinirang siya noong 1925 ni Gobernador Heneral Leonard Wood bilang Direktor ng Philippine Library and Museum.

Si Epifanio de los Santos ay itinuturing na isa sa mga pinakamahusay na Pilipino manunulat sa Espanyol ng kanyang panahon at ritinuturing na henyo sa panitikan. Siya ang unang Pilipinong naging kasapi ng  Spanish Royal Academy of Language, Spanish Royal Academy of Literature and Spanish Royal Academy of History in Madrid.

Naglingkod din sa Epifanio de los Santos bilang katulong na patnugot ng rebolusyonaryong pahayagang La Independencia, gamit ang sagisag-panulat niyang G. Solon. Kasapi rin siya ng Kongreso ng Malolos. Isa rin siya sa mga nagtatag ng iba pang pahayagan, tulad ng  La Libertad, El Renacimiento, La Democracia, at La Patria. At nakapaglathala rin ng kanyang akda sa mga publikasyong  Algo de Prosa (1909), Literatura Tagala (1911), El Teatro Tagala (1911) Nuestra Literatura (1913), El Proceso del Dr. José Rizal (1914), at Folklore Musical de Filipinas (1920).

Kasapi rin siya ng "Samahan ng Mga Mananagalog" na pinasimulan ni Felipe Calderon noong 1904, at kinabibilangan din nina Lope K. Santos, Rosa Sevilla, Hermenigildo Cruz, Jaime C. de Veyra at Patricio Mariano. Siya rin ang nagsalin ng Florante at Laura ni Francisco Balagtas sa wikang Kastila.

Ang ipangalan sa kanya ang isang mahabang kalsada ay isa nang malaking karangalan, pagkat ang mga nagawa niyang ambag sa ating bayan ay hindi matatawaran. Naukit na ang pangalang Epifanio de los Santos sa ating kasaysayan, lalo na noong Rebolusyong EDSA ng 1986, kung saan pinabagsak ng nagkakaisang pagkilos ng mga Pilipino ang kinamumuhiang diktador na dahilan ng maraming pagpatay at pagyurak sa karapatang pantao.

Ang mapayapang Rebolusyong EDSA na ito na ginawang halimbawa ng marami pang bansa upang ibagsak din ng kanilang mamamayan ang mapaniil nilang pamahalaan. Patunay dito ang Singing Revolution sa Estonia, Latvia at Lithuania (1988), Velvet Revolution sa Czechoslovakia (1989), Bulldozer Revolution sa Yugoslavia (2000), Edsa 2 Revolution sa Pilipinas (2001), Rose Revolution sa Georgia (2003), Orange Revolution sa Ukraine (2004), Cedar Revolution sa Lebanon (2005), Tulip Revolution sa Kyrgystan (2005), Jasmine Revolution sa Tunisia (2011), at Day of Anger Revolution sa Egypt (2011). Bagamat may mga hindi nagtagumpay, tulad ng 8888 Uprising sa Burma (1988), Tiananmen Students Protest sa Tsina (1989), Edsa 3 Urban Poor Revolution sa Pilipinas (2001), at Saffron Revolution sa Burma (2007).

Epifanio de los Santos Avenue. EDSA. Hindi lang ito lansangan na lagi nating naiisip na sobra ang trapik. Lansangan din ito na tunay na makasaysayan sa ating bansa, na ipinangalan sa isang maaari din nating ituring na bayani dahil sa dami ng kanyang nagawa para sa ating bayan.

Mga pinagsanggunian:

http://filipinolibrarian.blogspot.com/2006/02/epifanio-de-los-santos-avenue.html
http://www.answers.com/Q/Why_was_EDSA_named_HIghway_54
http://en.wikipilipinas.org/index.php/Epifanio_de_los_Santos_Avenue
https://en.wikipedia.org/wiki/Epifanio_de_los_Santos

LIham para sa pagsalubong sa Bagong Taon

Disyembre 31, 2015

Dear Kababayan,

Una sa lahat, Happy New Year. Manigong Bagong Taon sa iyo at sa iyong pamilya.

Sana'y nasa mabuti kayong kalagayan ng iyong pamilya sa pagsalubong sa bagong taon. May pang-buena noche at masayang magkakasama.

Ngunit ako'y nababahala, kababayan, sa maraming balita sa tuwing sasapit ang bagong taon. May naputukan ng kamay, may tinamaan ng ligaw na bala.

Paano ba natin dapat salubungin ang bagong taon? Bagong taong walang daliri? Bagong taong nawalan ng mahal sa buhay dahil sa tama ng ligaw na bala? Bakit kailangang magpaputok ng iba't ibang klaseng paputok, tulad ng labintador, superlolo, goodbye Philippines, at ngayon, may paputok pang super-AlDub.

Napakaraming biktima ng paputok at mga ligaw na bala ay pawang mga bata. Hindi ba tayo naaawa sa kanila? Dahil ba hindi natin sila kaanu-ano ay balewala na ang balita tungkol sa pagkawasak ng kanilang daliri, o pagkamatay nila sa tama ng ligaw na bala? At mapapansin lang natin sila pag isa na sa mga kamag-anak natin, o sabihin nating anak natin, ang maputulan ng kamay o mamatay nang walang kalaban-laban.

Noong 2015, umabot na sa 730 ang nasaktan sa paputok (Youth suffer most of PH's 730 fireworks-related injuries, http://www.rappler.com/nation/79694-youth-firecracker-injuries-philippines). Noong 2014 naman, umabot sa 933 ang nasaktan sa paputok (New Year revelry injuries rise to 933 - DOH, http://www.philstar.com/headlines/2014/01/03/1274767/new-year-revelry-injuries-rise-933-doh)

Noong bagong taon ng 2013, isang pitong taong gulang na bata mula sa Tala, Caloocan, ang natamaan ng ligaw na bala, si Stephanie Nicole Ella. Ipinalabas ito ng ilang araw sa telebisyon. Di ko na nasubaybayan kung nakilala pa, nahuli at nakulong ang suspek. 

Bagong taon ng 2013 din namatay sa tama ng bala ang batang apat na taong gulang na si Ranjelo Nimer na taga-Mandaluyong nang lumabas ito ng kanilang bahay upang manood ng mga paputok. Sa pagkakaalam ko'y nahuli ang suspek na may hawak na sumpak.

Ang matindi ay nitong Bagong Taon ng 2014, isang tatlong buwang bata, oo, tatlong buwan pa lang, ang natamaan ng ligaw na bala sa Ilocos Sur - si Vhon Alexander Llagas. Kasabay nito'y namatay din sa ligaw na bala ang dalawang taong gulang na batang si Rhanz Angelo Corpuz na mula naman sa Ilocos Norte.

Noong Bagong Taon ng 2015, namatay din sa tama ng ligaw ng bala ang 11 taong gulang na batang si Jercy Decym Buenafe Tabaday sa Abra. Bago mag-Bagong Taon ng 2016 ay may mga napapabalita na ring mga natamaan ng ligaw na bala.

Ano bang magagawa natin, kababayan, upang maiwasan natin ang ganito, at paano tayo makakatulong? Hihintayin pa ba nating tayo ang mabiktima nito bago tayo magsikilos? Magiging istadistika na lang ba ang mga naputukan ng kamay, nawalan ng daliri, nawalan ng buhay dahil sa ligaw na bala? Hindi pa ba nakakaalarma ang ganitong sitwasyon?

Paano nga ba nagsimula ang pagpapaputok na ito tuwing Bagong Taon? Ayon sa isang artikulo sa Moms Magazine na sinulat ng isang Nathan Maliuat, nagsimula ang pagpapaputok na ito ng mga firecrackers sa pagsapit ng bagong taon sa bansang Tsina. Noon daw unang panahon, pinaniniwalaan ng mga Tsino na nililigalig ng isang halimaw na tinatawag na Nian ang kanilang mamamayan at nilulusob nito ang mga nayon. At ginagamit ng mga Tsino noon ang mga paputok o firecrackers upang maitaboy ang halimaw. At dahil naniniwala silang sa pagsapit ng bagong taon lumalabas si Nian, nakagawian na ang pagpapaputok sa pagsalubong sa bagong taon upang maitaboy ang halimaw na ito, o sa kasalukuyang termino, ay masamang espiritu.

Ngunit sa tindi na ng mga armas na naimbento ng tao, may laban kaya ang halimaw na ito? At dahil itinuturing na ngayon ito na masamang espiritu, aba'y di uubra ang anumang armas dito. Kaya itinataboy na lang ng mga paputok sa pagsalubong sa bagong taon.

Subalit ang paniniwalang ito'y bakit ipinagpapatuloy pa natin? Di naman tayo Tsino. Bakit kailangan nating itaboy ang masasamang espiritu sa pamamagitan ng paputok, gayong hindi naman talaga sila naitataboy? Palilipasin lang nila ang ingay at usok ng ilang oras ay baka makapasok na sila. Para ba itong tunnel na lumilitaw lang pagsapit ng alas-dose at sa oras na iyon papasok ang masamang espiritu? Kayrami pa rin namang masasamang espiritu na naglipana, na karamihan ay nasa kalakalan at nasa pamahalaan, mga tiwaling trapo o traditional politician. 

Hindi ba't ang mga masasamang-loob na trapo ang sila pang nagpapaputok, di lang ng labintador, di lang ng baril, kundi ng mabahong utot ng katiwalian? 

Hindi ba't ang mga tusong kapitalista ay hindi maitaboy ng mga paputok kaya patuloy ang mababang pasahod at salot na kontraktwalisasyon sa hanay ng mga manggagawa?

Hindi ba't ang masamang espiritu ng trapik ay hindi pa rin mawala at patuloy pa rin ang masikip na trapiko sa tuwid na daan tulad ng Edsa? 

Hindi ba't sa kabila ng taun-taong pagpapaputok upang maitaboy umano ang masamang espiritu, talamak pa rin ang korupsyon sa pamahalaan, at di pa rin maibigay ang kahilingan ng mga guro at karaniwang manggagawa sa pagtaas ng kanilang sahod, na di makasabay sa pagtaas ng mga bilihin, gayong kayrami palang savings ng pamahalaan na pawang badyet na hindi ginamit. At kung ginamit man ay hindi nagamit ng tama, tulad ng palagiang paghuhukay sa kalsada, at iiwanang nakatiwangwang?

Ano nga ba ang itinataboy na masamang espiritu ng mga paputok na ito gayong paglipas lang ng ilang oras o araw ay mapapawi na ang usok na ito na nagdudulot ng polusyon? At pagpawi ng mga usok na ito ay nandyan na uli ang masamang espiritu? Balewala rin.

Ang dapat nating gawin, kababayan, imbis na gastusin sa pambili ng paputok ang iyong perang pinaghirapan, aba'y ipambili mo na lang ng pagkain. Imbes salubungin sa paputok ang bagong taon, aba'y mag-ingay na lang tayo at kalampagin ang kaldero (mas malakas na pagkalampag na higit pa sa pagkalampag ng nagugutom na preso sa bilibid). Hindi ba't maitataboy din ng mga ingay ang masasamang espiritu para di sila makapasok sa bagong taon at maiwan na sila sa lumang taon? Dagdag pa rito, naglipana sa kalye ang nagbebenta ng watusi, at nabebentahan nito ay ang mga kabataang wala pang sampung taong gulang. Pinapayagan ba ito ng pamahalaan? May balita nga na may batang nakalunok ng watusi. Maaari ring magdulot ng sunog ang watusi.

Huwag na nating tangkilikin ang mga paputok. Huwag na tayong bumili ng pampaingay lang na maaari pang makadisgrasya. Palitan na rin natin ang dahilan ng pagsalubong sa bagong taon, di ang pagtataboy sa masamang espiritu o kamalasan.

Sinasalubong natin ang bagong taon dahil nais natin ng mas masagana, mas maunlad, at mas mabuting taon para sa ating pamilya.

Huwag ring magpaputok ng baril dahil baka makapatay ng mga inosenteng bata o karaniwang mamamayan.

Dapat magtulung-tulong ang mamamayan sa bawat barangay, at huwag iasa lagi sa kapulisan o sa pamahalaan, na mapigilan ang sinumang nais magpaputok ng baril. Dapat kilalanin kung sino ang may baril sa inyong barangay upang malaman kung sino ang maaaring nagpaputok ng baril na naging dahilan ng kamatayan ng isang bata.

Kung nais makakita ng mga nagliliwanag na paputok lalo na sa himpapawid, iwan na lang natin ito sa mga eksperto sa paputok, hindi sa mga bata. Magtukoy na lang ng isang lugar kung saan magpapaputok at panoorin ang mga eksperto sa kanilang firecracker o firework displays.

Sa pinakabuod, kababayan, ito ang aking munting hiling. Palitan na natin ang paniniwala tungkol sa pagtataboy ng masamang espiritu kaya sinasalubong ng paputok ang bagong taon. Maaari pa namang mabago ang mga maling kaugalian o kultura.

Kung noon, uso ang pananakit sa bata upang madisiplina sila, tulad ng sinasabi ni Padre Damaso sa Noli Me Tangere, ngayon po ay bawal na iyon, lalo na sa usaping karapatan ng mga bata, na nakasaad sa Convention on the Rights of the Child.

Kung noon ay hindi pinaboboto ang kababaihan, ngayon po ay nakakaboto na ang kababaihan nang maipanalo ng mga kababaihan ang universal suffrage, na karapatang bumoto at oportunidad na makaboto nang walang pinipiling kulay ng balat, paniniwala, yaman, kasarian, o kalagayan sa lipunan.

Ganito rin sa pagsalubong sa bagong taon. Baguhin na natin ang kinaugalian. Ipagbawal na ang mga paputok, upang wala nang madisgrasyang mga bata, upang wala nang maputulan ng daliri, upang di na nag-aabang ng mga naputukan ng daliri sa mga ospital, upang makapagpahinga at makasama ng mga doktor at nars ang kanilang pamilya sa bagong taon.

Maging mapagmasid tayo, at tiyaking hindi makapagpapaputok ng baril ang sinumang may baril, lisensyado man o wala. 

Ang paputok ay nakasasama sa kalusugan, di pa dahil sa naputulan ng daliri, kundi dahil ito'y toxic o nakalalason. Kaya nga ang EcoWaste Coalition ay taun-taon na may kampanyang Iwas Paputoxic dahil nakasasama umano ito sa kalusugan, at maaari pang makapagdulot ng sunog at kalat sa maraming lugar.

Ang pagpapaputok ng baril sa ere upang sabayan lang ang ingay ng bagong taon ay dapat nang matigil. Dapat patindihin pa ng kapulisan ang pagtukoy kung sino ang may mga loose firearms o yaong naglipanang baril na walang lisensya. At dapat mismong mga may tsapang may baril ay tiyaking di sila magpapaputok ng baril sa bagong taon.

Inaakala ng mga batang walang muwang na natural lang ang pagpapaputok ng labintador sa pagsalubong sa bagong taon. Pag naputulan na sila ng daliri, saka lang sila magsisisi. Malaki na ang nawalang oportunidad sa kanila. Kung nais nilang magpulis o magsundalo, o kaya'y magpiloto ng eroplano, baka yaong kulang sa daliri ay hindi rin matanggap. Magkano ang sinusunog nilang perang imbis na ipambili ng pagkain ay ipambibili ng paputok, at kapag naputukan ay ipambibili ng gamot. Hindi naman libre ang gamot sa naputukan, dahil pag nasugatan ka, ikaw pa rin ang gagastos. 

Sasagutin ba ng mga manufacturer ng paputok ang pampagamot at pambili ng gamot ng mga naputukan? Hindi! Pero limpak-limpak na tubo ang kanilang kinikita sa nakamamatay nilang produkto! Wala silang pakialam sa iyo! Pakialam lang nila ay bilhin mo ang kanilang produkto para sila kumita, lumaki ang tubo, at lalong yumaman. Samantalang ikaw, pag nasugatan sa paputok, nganga.

Basahin natin, pag-aralan at pagnilayan ang Batas Republika Blg. 7183, o "An Act regulating the sale, manufacture, distribution and use of firecrackers and other pyrotechnic devices" at baka sakaling makatulong ito sa atin, lalo na sa kampanya laban sa paputok. Makikita ito sa http://www.chanrobles.com/republicactno7183.htm.

Basahin rin natin, pag-aralan at pagnilayan ang Batas Republika Blg. 10591 o ang “Act Providing for a Comprehensive Law on Firearms and Ammunition and Providing Penalties for Violations thereof” na isinabatas noong ika-29 ng Mayo 2013. Makikita ito sa http://laws.chanrobles.com/republicacts/106_republicacts.php?id=10246.

Kababayan, halina't ingatan natin ang ating mga anak, ang ating pamilya, ang ating kapwa. Panahon nang simulan natin sa ating mga sarili ang pag-iwas sa paputok, at pagbabago ng kulturang nakakadisgrasya sa maraming kabataan.

Kung hindi natin ito sisimulan ngayon, ilan pang bata ang mawawalan ng daliri sa pag-aakalang sa pagpapaputok dapat simulan ang pagsalubong sa bagong taon? Ilan pang tao ang mamamatay sa tama ng ligaw na bala dahil sa mga siraulong nais kalabitin ang gatilyo ng baril kasabay ng ingay ng mga paputok?

Anong klaseng kultura ang ipababaon natin sa mga susunod na salinlahi kung patuloy ang ganitong pagpapaputok? Ikaw, ano ang mga panukala mo upang maiwasan na ang mga napipinsala ng paputok at namamatay sa tama ng ligaw na bala? Di sapat ang salitang "sana", dapat may gawin tayong tama. Panahon na upang baguhin natin ang ganitong sistema!

Nawa, kababayan, ay may makinig sa munting mensaheng ito. Maraming salamat sa iyong matiyagang pagbabasa.

Mabuhay ka!

Lubos na gumagalang,

Gregorio V. Bituin Jr.

Ang mahabang buhok ni Macario Sakay

ANG MAHABANG BUHOK NI MACARIO SAKAY

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Noong bata pa ako, hindi ko pa kilala kung sino si Macario Sakay, bagamat pamilyar na siya sa akin. Subalit natatandaan ko ang sabi ng aking ina noon. Magpagupit na raw ako dahil para na raw akong si Sakay sa haba ng buhok. Ibig sabihin, kilala ni Inay si Sakay. Marahil, iyon din ang narinig na sermon ng aking ina mula sa mga matatanda sa mga lalaking mahahaba ang buhok. O kaya'y nakapanood na siya ng pelikula ni Sakay noon. "Parang si Sakay" dahil mahaba ang buhok.

Ngunit bakit nga ba mahaba ang buhok ni Macario Sakay at ng kanyang mga kasama? Barbero si Sakay kaya alam niya kung maganda o hindi ang gupit, ngunit bakit siya nagpahaba ng buhok at hindi nagpagupit?

Naalala ko tuloy ang isang awitin, na may ganitong liriko: "Anong paki mo sa long hair ko?"

Napanood ko rin noon ang ganitong eksena sa pelikula, kung saan sinabi ni Mayor Climaco (na ang gumanap ay si Eddie Garcia) na hindi siya magpapagupit hangga't hindi nakakamit ang kanyang pangarap o layunin (di ko na matandaan iyon) para sa bayan.

Ayon sa mga pananaliksik, panahon ng Digmaang Pilipino-Amerikano, nang minsang nagpapagupit si Sakay kasama ang kanyang mga kasamahan malapit sa ilog, bigla silang sinugod ng mga sundalong Amerikano. Kaya sila ay nakipaglaban at naitaboy ang mga kaaway. Mula noon ay sinabi na ni Sakay at ng kanyang mga kasamahan na hindi sila magpapagupit hangga't hindi lumalaya ang bayan sa kamay ng mga mananakop.

Sa isang eksena sa pelikulang Macario Sakay ni Raymond Red, tinanong ng isang bata si Sakay kung bakit mahahaba ang kanilang buhok, na tinugunan ni Sakay, "Kung gaano kahaba ang aming buhok, ganoon din kami katagal sa bundok."

Hanggang sa huling sandali, nang binitay si Sakay ay hindi siya nagpagupit.

Pinagsanggunian:

Kasaysayan with Lourd De Veyra, TV5

Panayam kay Xiao Chua
Pelikulang "Macario Sakay" sa direksyon ni Raymond Red

Artikulong "Why did Sakay wear is long hair?" by Quennie Ann Palafox

Sina Tesla at Jacinto Hinggil sa Oneness of All o Kaisahan ng Lahat

Liit at laki ng letra sa mga polyeto

LIIT AT LAKI NG LETRA SA MGA POLYETO
ni Greg Bituin Jr.

May ilang mga kasama ang nagsasabi na dapat malalaki ang titik o letra ng mga ipinamamahaging polyeto. Ang dahilan: upang basahin daw ng mga pagbibigyan, lalo na yaong mga matatanda na at lumalabo na ang mga mata.

Kasi umaangal daw yung mga nagbabasa. Maliliit daw ang letra at baka hindi mabasa. Ang liliit daw ng mga font. Kadalasang nasa 10 Times New Roman o Book Antigua, na kadalasang font sa mga pahayagan. Dapat daw nasa 14 o 16 Times New Roman ang laki ng font para daw mabasa.

Sa totoo lang, hindi iyon sa kaliitan ng letra, kundi sa hindi magandang pagkakasulat, kaya hindi interesadong magbasa ang dapat magbasa. Ang totoong dahilan, nakakasawa na ang estilong bulok ng mga nagsusulat ng polyeto. Bakit ka'nyo?

Yung mga matatandang naliliitan kuno sa mga letra ng polyeto, na nais palakihin ang letra, ay yaon ding mga matatanda na mahilig magbasa ng maliliit na letra sa mga tabloid na Tiktik, Hataw, Boso, Abante, Bulgar, at iba pang tabloid. Bakit lagi silang bumibili noon at binabasa ang mga iyon, gayong kayliliit ng mga letra?

Pumunta ka ng mga tambayan, tulad ng barbershop at terminal ng mga dyip at tricycle. May makikita kang dyaryo doon na maliliit ang letra, nasa 10 Times New Roman, o 10 Book Antigua. Bakit nagbabasa ng dyaryo ang mga inaakala nating matatanda na at malalabo na ang mata? Bakit marami ang bumibili ng Inquirer, Philippine Star at Manila Bulletin gayong kayliit ng mga letra nito? Kadalasang nasa 10 Times New Roman ang font.

Interesado kasi sila sa paksa ng mga nakasulat doon. Mga kwentong bold, na inaabangan talaga nila ang istorya. Mga kwentong isports ng inaabangan nilang idolo at koponan. Mga kwentong artista. Mga napapanahong balita.

Pinaglalaanan nila ng P10.00 araw-araw ang paborito nilang tabloid, at P20.00 ang paborito nilang broadsheet.

Hindi pa dahil sa liit o laki ng letra.

Kaya alibi na lang palagi na dapat malaki ang font ng letra sa ating mga polyeto.

Ang problema kasi, hindi na tayo naging creative o malikhain sa pagsusulat. Iisang estilo na lang kasi ang nakikita sa mga polyeto kaya nagsasawa ang mga bumabasa. Para bang kada SONA ay pare-pareho ang nakasulat. Para bang pag tuwing Mayo Uno ay pare-pareho ang isyung nakalathala. Pulos palaban, pulos galit, pulos ibagsak, pulos pare-parehong islogan. Wala nang makitang bago ang mga nagbabasa. Wala nang nakitang kaengga-engganyo na maaakit silang bumasa. Hindi tayo binabasa dahil tingin ng masa, pareho lang ng dati ang kanilang nababasa. Bukod pa sa dapat baguhin ang disenyo o presentasyon ng buong polyeto.

Hindi pa dahil mas kaakit-akit basahin ang kwentong seks, kundi paano ba ang presentasyon natin ng mga isyung napapanahon. Kadalasan, ang papangit ng mga balita sa mga arawang dyaryo dahil pulos krimen at katiwalian ang nilalaman, ngunit bakit mas ito ang binabasa? Dahil ba wala na silang mapagpilian? Kailangan nating pagkunutan ng mga noo. Ano ba ang mas may kaugnayan sa buhay nila kaya nila ito binabasa, o kaya sila nagbabasa noon ay upang maaliw upang pansamantalang makalayo sa kanilang pang-araw-araw na problema? Paano ba tayo mas magiging malikhain?

Hindi ba pwedeng magprotesta ang taumbayan para sabihin sa mga palimbagan ng mga dyaryo na lakihan ang letra upang mabasa ito ng mga malalabo ang mata?

Sa totoo lang, ang istandard o pamantayan sa mga dyaryo ang dapat pamantayan din sa liit o laki ng letra sa mga polyeto, magasin at pahayagan ng kilusan, at hindi ang paboritong alibay na baka hindi mabasa ng mga bibigyan natin ng ating mga babasahin.

Ang tanong: paano natin gagawing mas interesante sa mambabasa ang ating mga polyeto, dyaryo o anumang babasahin? Mas maging malikhain tayo.

At kung malikhain na tayo, mas maging malikhain pa tayo.

Ang Bitukang Manok sa Pasig, Atimonan, Daet at sa Kasaysayan ng Katipunan

ANG BITUKANG MANOK SA PASIG, ATIMONAN, DAET AT SA KASAYSAYAN NG KATIPUNAN
ni Gregorio V. Bituin Jr.

Noong Oktubre 9, 2014, kami sa Climate Walk ay tumahak sa tinatawag na Bitukang Manok sa Atimonan, Quezon. Iyon ang ikalawang Bitukang Manok na nalaman ko. Dahil ang alam kong Bitukang Manok ay nasa Lungsod ng Pasig, na kadalasang tinatalakay namin sa usaping kasaysayan, lalo na sa Katipunan ni Gat Andres Bonifacio. Mahalaga ang Bitukang Manok sa kasaysayan ng pakikibaka ng Katipunan dahil pinagpulungan iyon ng mga Katipunero sa pangunguna ni Bonifacio. Tatlong historyador ang nagbanggit nito. Ang dalawa ay kaibigan ko at kasama sa grupong Kamalaysayan (Kaisahan sa Kamalayan sa Kasaysayan, na dating Kampanya para sa Kamalayan sa Kasaysayan).

Ang Climate Walk ay isang kampanya para sa Katarungang Pangklima o Climate Justice, at isang mahabang lakbayan, o lakaran mula sa Luneta (Kilometer Zero) hanggang sa Tacloban (Ground Zero) na aming isinagawa mula Oktubre 2, na Pandaigdigang Araw ng Hindi Paggamit ng Dahas (International Day on Non-Violence), hanggang Nobyembre 8, 2014, ang unang anibersaryo ng matinding bagyong Yolanda.

Ang ikalawang Bitukang Manok na nalaman ko ay hindi isang ilog, kundi isang paliku-likong daan. Tinawag na Bitukang Manok dahil animo'y bituka ng manok na paliku-liko ang daraanan. Dito nga kami sa Climate walk tumahak, at habang naglalakad dito'y nagsulat ako ng tula sa aking maliit na kwaderno. Nakita ni kasamang Albert Lozada ng Greenpeace ang pagsulat ko ng tula, kaya ipinatipa niya iyon sa akin sa kanyang cellphone, na siya naman niyang ipinadala sa tanggapan ng Greenpeace upang i-upload sa kanilang website. Narito ang tula:

PAGTAHAK SA BITUKANG MANOK
11 pantig bawat taludtod

Tinahak namin ang Bitukang Manok
Na bahagi ng mahabang Climate Walk
Kaysasaya naming mga kalahok
Nag-aawitan, di nakakaantok

Napakahaba man nitong lakaran
Ay makararating din sa Tacloban
Lalo't kaysaya ng pagsasamahan
Ang pagod ay tila 'di namin ramdam

Sariwang hangin, walang mga usok
Dito'y gubat na gubat pa ang bundok
Kay sarap dito sa Bitukang Manok
Kahit 'di namin narating ang tuktok.

- Bitukang Manok, Atimonan, Quezon, Octubre 9, 2014

Ang tulang ito'y nalathala sa website ng GreenPeace na in-upload doon ni Jenny Tuazon. Maraming salamat sa inyo, Greenpeace! Mabuhay kayo!

Ang ikatlong Bitukang Manok ay nahanap ko sa internet. At ito'y nasa rehiyon ng Bikol, nasa Daet, Camarines Norte. Ito'y nasa kahabaan ng national highway malapit sa hangganan ng Camarines Sur at Camarines Norte, at nasasakupan ng Bicol National Park.

Ang unang Bitukang Manok na alam ko, bago naging bahagi ng kasaysayan ng Katipunan, ay isang kaharian sa panahon ni Dayang Kalangitan (na isinilang ng 1450 at namatay ng taon 1515). Siya ang tanging reynang namuno sa Kaharian ng Tondo, at nagtatag din ng maliit na kaharian sa makasaysayang Bitukang Manok, na nasasakop ng Pasig. Si Dayang Kalangitan ang panganay na anak ni Raha Gambang na itinuturing na isa sa pinakamakapangyarihang pinuno ng kaharian. Noong araw, nang hindi pa nasasakop ng mga Kastila ang bansa, nasasakop ng Tondo ang malaking bahagi ng lupain, kasama na ang Pasig.

Nang mamatay ang kanyang ama, si Dayang Kalangitan ang humalili. Napangasawa niya si Gat Lontok, na nang lumaon ay naging Raha Lontok, na hari ng Tondo. Sinasabing ang pamumuno ni Dayang Kalangitan ay katulad ng pamumuno ni Prinsesa Urduja ng Pangasinan.  Napangasawa ng anak niyang babaeng si Dayang Panginoon si Prinsipe Balagtas ng Namayan, at anak ni Emperatris Sasaban. Ang anak ni Dayang Kalangitan na si Salalila ang humalili sa kanya, at nang nagpasakop na si Salalila sa Islam, napalitan na ang kanyang pangalan ng Sulaiman, na sa kalaunan ay naging ang makasaysayang si Raha Sulaiman na siyang hari ng Tondo.

Ang nasabing Bitukang Manok sa Pasig ang naging pulungan ng mga Katipunero noong panahon ni Bonifacio. Ayon kay Ed Aurelio Reyes (1952-2015) ng Kamalaysayan, noong maagang bahagi ng Mayo 1896, panahon ng peregrinasyon sa Birhen ng Antipolo, isang armada ng labimpitong bangka ang gumaod mula sa Quiapo, sakay ang mga pinuno ng iba't ibang konsehong panlalawigan ng Katipunan. Pinangungunahan ito ni Gat Andres Bonifacio. Nakarating sila sa bahagi ng ilog na tinatawag na Bitukang Manok, at sinalubong sila ni Gen. Valentin Cruz, sa isang pagtitipon na tinawag na "Asamblea Magna". Sa Bitukang Manok idinaos ng mga Katipunero ang pulong kung saan napagpasyahan nilang simulan ang digmaan laban sa Espanya. Bagamat may pag-aatubili ang ilan hinggil sa pasyang ito, lalo na si Emilio Aguinaldo ng Cavite, ang Pagpapasya sa Bitukang Manok ang isang desisyong pinagkaisahan at pinagtibay ng mga Katipunero mula Batanes hanggang Cotabato.

Ayon naman ay Jose Eduardo Velasquez, ikalawang pangulo ng Kamalaysayan at batikang historyador ng Pasig na humalili kay Carlos Tech na nakapagsagawa ng panayam kay Heneral Valentin Cruz noong 1956, ang plano ng Katipunan sa matagumpay na Nagsabado sa Pasig ay pinagpulungan sa Bitukang Manok. Kasabay ng pagkatalo ng mga Katipunero sa Pinaglabanan sa San Juan, nagtagumpay naman ang mga Katipunero sa Pasig noong Agosto 29, 1896, araw ng Sabado. Pinangunahan ni Heneral Valentin Cruz ang mahigit dalawanglibong (2,000) Pasigenyo sa pagsalakay sa kuta ng mga gwardya sibil sa pinakamalaking garison sa labas ng Maynila. Nakubkob nila ang kuta, at nakasamsam doon ng tatlong armas na Remington at labimpitong ripleng de piston. Ang tagumpay na ito'y pinagdiriwang ng mga Pasigenyo hanggang ngayon bilang unang tagumpay ng mga Katipunero laban sa mapagsamantalang mananakop. Isandaang taon matapos ang tagumpay ng Nagsabado sa Pasig, nananatiling buhay sa diwa ng mga Pasigenyo ang kabayanihan ng mga Katipunero at ipinagdiwang nila ang sentenaryo nito noong Agosto 29, 1996.

Ayon naman kay Pablo S. Trillana, mula sa Philippine Historical Association, sa pulong ng Mayo 4, 1896 sa Bitukang Manok, kinausap ni Supremo Andres Bonifacio si Dr. Pio Valenzuela upang kausapin si Jose Rizal hinggil sa sisimulang rebolusyon. Naganap ang pulong nina Rizal at Valenzuela sa Dapitan sa Mindanao noong Hunyo 21-22, 1896, dalawang buwan bago ilunsad ng Katipunan ang himagsikan. Tinanggihan ni Rizal ang alok ni Bonifacio, dahil para kay Rizal, hindi pa hinog ang himagsikan.

Animo'y sawa ang kailugan ng Bitukang Manok na isang mayor na bahagi ng Ilog Pasig. Tinawag ito ng mga Espanyol noon na "Rio de Pasig" (o Ilog ng Pasig), ngunit patuloy pa rin itong tinawag ng mga mamamayan doon na Bitukang Manok. Ang Bitukang Manok ay dumurugtong sa Ilog ng Antipolo. Noong ika-17 hanggang ika-20 siglo, maraming lakbayan patungong Simbahan ng Antipolo ang tumatahak sa kahabaan ng Bitukang Manok. Kahit ang imahen ng Our Lady of Peace and Good Voyage ay labing-isang ulit na pabalik-balik na dumaan sa Bitukang Manok. Noong ika-18 siglo, tinayuan ito ng mga mestisong Tsino ng kongkretong tulay na estilong pagoda na tinawag na Pariancillo Bridge, na sa kalaunan ay naging Fray Felix Trillo Bridge bilang pagpupugay sa kilalang pastor ng Pasig.

Ang Bitukang Manok ngayon sa Pasig ay isa nang naghihingalong ilog, dahil imbis na protektahan ang ilog ay tinayuan ito ng mga komersyal na establisimyento. Ito'y nasa 3.6 kilometro mula sa kinatatayuan ng McDonalds hanggang sa kinatatayuan ng pabrikang Asahi Glass sa Pinagbuhatan sa Pasig.

Tulad ng iba pang mahahalagang pook sa bansa, makasaysayan ang Bitukang Manok sa Pasig at hindi ito dapat mawala o masira. Dapat itong pahalagahan ng henerasyon ngayon at ng mga susunod pang henerasyon.

Mga pinaghalawan:
The Featinean publication, July-October 1996, pages 28-29
https://en.wikipedia.org/wiki/Dayang_Kalangitan
http://filipinos4life.faithweb.com/Pasig.htm
http://filipinos4life.faithweb.com/Joe-ed-pasig.htm
http://www.mytravel-asia.com/pois/100343-Bitukang-Manok
http://wikimapia.org/5620018/Bitukang-Manok-Marker-Pariancillo-Creek
http://www.pasigcity.gov.ph/subpages/historical.aspx
http://opinion.inquirer.net/59679/bitukang-manok-fork-in-road-to-revolution