Lunes, Hunyo 30, 2008

Ang Pasiya ni Sakay: Kabayanihan o Pagkakamali?

Ang Pasiya ni Sakay: Kabayanihan o Pagkakamali?
ni Gregorio V. Bituin Jr.

(Nalathala sa librong "MACARIO SAKAY, BAYANI!")

TUNAY ngang bawat pasiya ng isang tao ay may malaking kaugnayan sa kanyang kinabukasan o hinaharap. Tulad na rin ng desisyong mag-asawa ng maaga, ito’y pinag-aaralan at pinagpapasiyahan dahil ito’y panghabambuhay, maliban na lamang kung magpasiyang maghiwalay ang mag-asawa.

Tulad din ng desisyong kukuning kurso sa kolehiyo, ito’y pinag-aaralan at pinagpapasiyahan dahil nakasalalay dito ang kanyang kinabukasan.

Tulad din ng desisyong maghimagsik laban sa mga mananakop. Tulad din ng pasiyang sumuko, hindi dahil naduwag, kundi dahil may isinasaalang-alang na bukas.

Gayunman, ang pasiya ba ni Sakay na sumuko ay isang kabayanihan o pagkakamali?

Noong kalagitnaan ng 1905, nakipag-ne-gosasyon si Dr. Dominador Gomez, lider ng Union Obrera Democratica de Filipinas, kina Sakay para sa pagsuko nito, ng kanyang mga opisyal at mga tauhan. Kumbinsido si Gomez na tanging ang pagmamatigas ni Sakay ang bumabalam sa pagtatatag ng isang pambansang asamblea. Napapayag niya si Sakay na wakasan ang kanyang paglaban sa kondisyon na isang pangkalahatang amnestiya ang ipagkaloob sa kanyang mga tauhan, payagan silang makapagdala ng baril at pahintulutan siya at ang kanyang mga tauhan na makalabas ng bansa nang tiyak ang personal na kaligtasan.

Isang buwan pagkabitay kay Sakay, agad itinayo ang Pambansang Asamblea noong Oktubre 16, 1907 na ginanap sa Manila Grand Opera House. Ang Partido Nacionalista na kasama si Sakay sa nagtayo, at Partido Nacional Progresista, ang dalawang pinakamalaking grupo sa asemblea. At isa sa mga naging delegado nito ay si Dr. Dominador Gomez.

Maaari bang maitayo ang Pambansang Asamblea kahit hindi sumuko si Sakay kung may mga taong gagampan naman sa gawaing ito? O may basbas ng mga Amerikano ang pagtatatag ng Pambansang Asamblea?

Ang pasiyang sumuko ni Sakay upang maitatag ang Pambansang Asamblea ang maaaring sabihing katiyakan ng kanyang adhikaing kasarinlan ng bayan. Kung sinasabi ni Gomez na siya at ang kanyang pangkat lamang ang dahilan kaya naaantala ang pagtatayo ng Pambansang Asamblea, may umagos na dugo ng sakripisyo sa mga ugat ni Sakay upang isuko ang pakikipaglaban para lamang matuloy ang makasaysayang pagtitipong ito para sa ganap na kasarinlan.

Ngunit maraming nagsasabing ang kalayaan ng bayan ay hindi nahihingi kundi ipinaglalaban. Sa kasong ito, isinakripisyo ni Sakay ang sarili. Nagbakasakali siya na maganap nga ang Pambansang Asamblea, bagamat hindi niya inaasahang ang pasiya niyang iyon ang magdudulot ng maaga niyang kamatayan.

Hindi niya hiningi ang kalayaang iyon, pagkat siya mismo ay binitay ng mga Amerikano. Kung sakaling hindi sumuko si Sakay, matutuloy pa rin ba ang Pambansang Asamblea? Marahil.

Naganap na ang kasaysayan ni Sakay. Kung nagkamali man siya sa kanyang pasiya, hayaan natin sa mambabasa ang pasiya. Gayunpaman, ang naging pasiya ni Sakay ay hindi dapat ituring na karuwagan o pagkapagod na sa pakikidigma, kundi pagbabakasakali.

Pagbabakasakaling maganap nga ang pagtatayo ng isang nagsasariling bansa. At dahil naganap ang Pambansang Asamblea isang buwan matapos siyang bitayin, ito ang masasabi nating nagbunga ang kanyang sakripisyo.

Linggo, Hunyo 29, 2008

Lakbayan - Isang Gunita

LAKBAYAN – ISANG GUNITA

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Isa ako sa mga sumama sa tatlong-araw na Lakbayan ng manggagawa mula Calamba, Laguna hanggang Liwasang Bonifacio noong Abril 29 hanggang Mayo 1, 2008. Pinangunahan ito ng Bukluran ng Manggagawang Pilipino – Timog Katagalugan (BMP-TK). Layunin ng aktibidad na ito na ipakita sa buong bansa ang mga litaw na isyu ng manggagawa na karaniwang ipinagwawalang-bahala ng pamahalaan.

Gabi pa lamang ng Abril 28 ay bumiyahe na kami mula sa pambansang tanggapan ng BMP sa Barangay Silangang Kamias, sa Lunsod ng Quezon papuntang opisina ng BMP-TK sa Calamba sakay ng isang maliit na trak na naglalaman ng mga gagamitin sa Lakbayan, tulad ng dalawang speakers, mga watawat ng BMP, at mga kapatid na organisasyon, tulad ng Sanlakas, Metro Manila Vendors Alliance (MMVA), Kongreso ng Pagkakaisa ng mga Maralita ng Lunsod (KPML), at iba pa. Alas-onse na kami nakaalis at nakarating kami ng bandang ika-12:30 ng madaling araw sa Calamba.

Umaga ng Abril 29, nagising ako bandang ika-5:30 ng umaga. Gising na rin ang ilan pang natulog sa opisina. Bandang ika-7nu, unti-unting nagdatingan ang mga manggagawang sasama sa Lakbayan. Bago magpormasyon para sa pagmartsa, inayos muna yung trak na ginamit namin kinagabihan at binihisan ito ng mga islogan na nakalagay sa tarpoulin. Inayos din ang sound system, at maganda naman ang tunog nito, rinig sa malayo. May itinalaga para sa pamimigay ng polyeto, may naghawak ng mga watawat ng organisasyon, at may mga maliliit na makukulay na papel na may islogan na idinikit sa patpat ng barbeque.

Ika-8nu nang kami’y magpormasyon sa labas ng tanggapan upang magsimula kaming maglakad. Nilibot muna namin ang paligid ng Calamba bago dumiretso sa Santa Rosa. Sa isang lugar sa Santa Rosa, sa may dalawang magkasangang daan (nakalimutan ko na ang pangalan ng lugar), nagpahinga kami ng may 15 minuto, habang tinawag naman ni Ka Roni ang ilang mga tagapagsalita ng mga organisasyong dumalo, tulad nina Tita Flor ng Sanlakas at Ate Sion ng MMVA.

Bandang 12:30 na nang makarating kami sa Balibago Sports Center sa bayan ng Santa Rosa kung saan kami nananghalian. Ang kinain namin ay isang balot ng karneng manok at kanin.

Bandang ala-una y medya ng hapon nang magsimula muli kaming magpormasyon at maglakad. Ngunit dahil sa napakainit ng araw, marami ang nagpahinga sa hulihan. Kasama ako sa unahan hawak ang bandila ng KPML, ngunit kinakailangan kong paminsan-minsan magpahuli dahil kailangan ko ring makita kung ano na ang nangyayari sa likuran. Bilang dyarista, hindi ako dapat makuntento lamang sa paghawak ng bandila sa harapan ng bultong nagmamartsa.

Sa may bandang hulihan, marami ang nahuhuli sa paglalakad dahil na rin sa pagod, at sa sobrang init. Ang iba’y naghanap ng tubig, habang ang ilan naman ay nagpahinga sa lilim. Upang makahabol, sumakay ang iba sa jeep.

Bandang 3:30 nagpahinga ang bulto ng nagmamartsa sa may bandang Biñan, katapat ng isang puno. Mga kalahating oras kaming namahinga doon.

Alas-4, nagmartsa muli kami, at bandang ika-5:30 ng hapon nang makarating kami sa covered court ng Barangay _______, sa San Pedro, Laguna. Doon kami nagpahinga upang magpalipas na rin ng gabi. Kinain namin ay isang balot ng kanin na may tinapa. May ilang mga umuwi, habang ang karamihan ay natulog sa mga nakahandang karton.

Abril 30, ika-6 ng umaga, nagising akong gising na ang lahat, at ako na lang ang nakahiga. Marahil dahil sa pagod kaya tinanghali na rin ako ng gising. Ang almusal namin ay tulad din ng kinain namin ng nakaraang gabi, isang balot na kanin at isang tinapa. Pagkakain, ang ilan ay naligo na, habang ang ilan naman ay ginawang plakard ang mga kartong hinigaan nila kinagabihan. Sinimulan nila ito sa pentel pen, habang ang ilang kasama, nang makita ang ginagawa ng mga maralita, ay kinuha ang pulang pinturang nasa trak, at ito ang ginamit sa ilan pang mga natitirang kartong ginawang plakard. Pinako nila ito sa ilang maiiksing kahoy na tila panggatong, tila mga pinagsibak-sibak na puno ng niyog.

Bandang ika-8 na ng umaga nang magpormasyong muli ang mga kasama. Mula sa San Pedro, nakarating kami ng Muntinlupa bandang ika-10:30 ng umaga. Nagkaroon ng kaunting programa roon at nagsalita ang mga sumalubong sa Lakbayan, tulad ni Tita Portia ng Gelmart at Ate Glo ng Novelty. Mula roon ay naglakad na kami sa bandang kanan ng South Superhighway at pagdating sa Sucat ay lumiko kami sa kaliwang bahagi ng South Superhighway hanggang sa makarating sa piketlayn ng Novelty. Doon na kami nananghalian, kung saan muli kaming umupo sa mga kartong nakahanda roon. Ang iba ay nag-ulam ng karne habang ang mga nahuli ay nagkasya na lamang sa paksiw na isda.

Ika-1:15 na nang muli kaming magmartsa sa kainitan ng araw. Mula Novelty ay dinaanan namin ang pabrika ng Gelmart. Nakaabang na roon ang ilang mga kasamang sumalubong na rin sa amin.

Nagpatuloy kami sa paglalakad. Dumaan kami sa Fort Bonifacio, at nang makarating sa Edsa, sa bandang Mantrade, ang bulto ay nagpahinga ng mga 5 minuto lamang, mga alas-4:00 na iyon. Pagkatapos ay tumungo na kami sa Ayala, at nakarating ng bandang ika-5 ng hapon sa Buendia sa tapat ng tanggapan ng HUDCC (Housing and Urban Development Coordinating Council) na siyang pinamamahalaan naman ni Bise-Presidente Noli de Castro. Nakaabang na rin sa aming pagdating ang mga kasama mula sa Koalisyon ng Pabahay Pilipinas (KPP). Doon ay nagprograma kami, nagsalita ang ating mga lider hinggil sa usaping pabahay. Mahigit isang oras din kami roon.

Bandang 6:30 ng gabi, sumama sa aming pagmartsa ang mga kasapi ng KPP patungo sa covered court ng Barangay Pio del Pilar sa Makati. Doon kami naka-iskedyul na magpalipas ng gabi.

Ngunit ayon sa kapitan ng barangay, hindi nila alam ang aming pagdating, kaya’t hindi magagamit ang covered court. Nag-usap ngayon ang mga lider ng BMP hinggil dito. Gayunpaman, may itinurong isang bakanteng bahay ang kapitan malapit doon kung saan maari kaming magpalipas ng gabi. Ngunit ang sinasabing bakanteng bahay ay isang maliit na bahay lamang na di kami kasya lahat, bagamat may bakanteng lote na walang bubong. Ang problema sa bakanteng loteng ito, bukod sa walang ilaw, ay malalaki ang mga lamok nang maglatag kami ng banig at nagpahinga. Pakiramdam namin, magkakamalarya kami roon.

May ilang umuwi dahil malapit na lamang naman doon ang uwian. At babalik na lamang sila kinabukasan.

Sa mga karton muli kami natulog, pero sa labas na ng kalsada. May inihandang isang tolda doon na ang sukat ay mga 5sq m. Ang kinain namin sa hapunan ay pansit laga. Nagdatingan doon ang media at kinapanayam nila ang ating mga lider at kinunan ng video ang paligid.

Kinaumagahan, bandang ika-5 ng umaga ay gising na kami. Pupungas-pungas pa ang ilan nang dumating ang media at kinunan kami. Pati aming paghihilamos sa isang gripo sa labas ay kinunan din. Inalmusal namin ay pansit kanton at monay.

Bandang ika-7 ng umaga nang magsimula na kaming maglakad. Mula sa Barangay Pio sa Makati ay tumagos kami sa may Buendia. Nilakad namin hanggang Taft Avenue. Ngunit sa highway ay biglang namatay ang malaking speaker at hindi magawa agad, kaya ginamit muna namin habang naglalakad ang megaphone. Pagdating sa panulukan ng Qurino Ave at Taft Ave., bandang ika-8 ng umaga, ay hinintay namin ang iba pang kasama at nagprograma kami roon. Alas-10 na kami muling naglakad at pagdating ng alas-11 ay nasa Liwasang Bonifacio na kami.

Doon ay nakasalubong na namin ang iba’t ibang grupo ng manggagawa, kung saan doon na rin kami nagprograma.

Bandang ika-12 ng tanghali nang kami’y magmartsa patungong Mendiola. Binagtas namin mula Liwasang Bonifacio tungong MacArthur Bridge papuntang Santa Cruz, dumaan sa ilalim ng LRT sa Avenida, kumanan sa Recto Avenue, at tuluy-tuloy hanggang Mendiola.

Nagkaroon ng maikling programa doon sa Mendiola, at nag-uwian na kami bandang alas-tres ng hapon.

Sabado, Hunyo 28, 2008

Ang Anino ni Macario Sakay

Maikling Kwento
ANG ANINO NI MACARIO SAKAY
ni Gregorio V. Bituin Jr.
Kumukutitap ang ilaw ng lampara ng gabing yaon habang nagmumuni-muni sa kanyang pag-iisa si Dr. Dominador Gomez. Naaalala niya ang kanyang malayong nakaraan.
Sa edad 20 ay nagtungo na siya sa Madrid upang mag-aral ng medisina. Noong 1895 ay nakomisyon siya sa ranggong kapitan sa pangkat medikal ng Hukbong Kastila at naglingkod sa Cuba bilang doktor. Nang bunalik siya sa Pilipinas, nakilala niya si Isabelo delos Reyes, ang tinaguriang ama ng unyonismo sa bansa. Isang magaling na orador, naging pangulo si Gomez ng Union Obrera Democratica de Filipinas (UODF) nang makulong si Isabelo delos Reyes dahil sa pag-uunyon at pag-aaklas ng manggagawa.
Si Gomez ay isa ring magaling na manunulat sa wikang Kastila. Katunayan, nanalo ang sulatin niyang “Cervantes de las Filipinas” bilang pinakamagandang sanaysay sa El Mercantil. Nagsulat din siya sa Los Obreros, ang itinuturing na kauna-unahang pahayagang pangmanggagawa sa Pilipinas. Siya ang lider na nakapagmobilisa ng umano’y may 100,000 manggagawa sa harap ng Malacañang noong Araw ng Paggawa ng 1903, at doo’y kanilang isinigaw: “Ibagsak ang imperyalismong Amerikano!”
Sumapit sa kanyang gunita na ilang taon na rin ang nakalilipas nang bitayin sina Macario Sakay at Lucio de Vega, mga rebolusyonaryo ng digmaang Pilipino-Amerikano.
Sa pamamagitan ng awtorisasyon ni Gobernador Heneral Henry C. Ide, nakipagnegosasyon si Gomez kay Sakay upang sumuko na ito sa mga Amerikano.
Sa pakikipag-usap niya kay Sakay sa kampo nito sa bundok, sinabi ni Gomez na tanging ang pagmamatigas ni Sakay ang nakakabalam sa pagkakamit ng kasarinlan ng bayan. Na kung susuko sina Sakay at ititigil ang pakikidigma laban sa mga Amerikano ay maitatatag ang isang pambansang asamblea na magsisilbing unang hakbang para sa pagtatayo ng sariling pamahalaang Pilipino.
Maya-maya’y nagulat si Gomez sa paglapit ng isang anino sa kanyang harapan ngunit hindi niya ito gaanong maaninaw.
“Ikaw ay isang taksil sa adhikain ng rebolusyon! Ikaw ang dahilan kung bakit kami binitay!” ang sabi ng anino.
“Macario, ginawa ko iyon dahil sa paniniwalang kayo ang dahilan kung bakit nababalam ang independensyang hinahangad natin para sa ating bayan.”
“Hindi nahihingi ang kalayaan ng bayan, ito’y ipinaglalaban. Bakit mas pinaniwalaan mo ang kagustuhan ng mga dayuhan kaysa aming iyong kababayan? Ang aming tanging hangad ay kalayaan ng ating Inang Bayan. Nang malaman nating pinasimulan ni Gat Andres Bonifacio ang pakikibaka para sa kalayaan ng bayan, kami’y agad sumapi sa Katipunan at nakipaglaban hanggang sa malaman naming siya’y pataksil na pinatay ng mismong mga kababayan at kapanalig sa himagsikan. Lumaya tayo sa mga Espanyol upang magpasakop naman sa mga Amerikano. Ipinagpatuloy namin ang laban. Itinuring kaming mga bandido ng mga mananakop na Amerikano, gayong kami’y mga rebolusyonaryong kumikilos upang mapalaya ang bayan. Ngunit dahil sa iyong matatamis na salita at pangako ay napahinuhod mo kami. Pumayag kaming wakasan ang aming paglaban sa bagong mananakop sa kondisyong ipagkakaloob sa aking mga tauhan ang pangkalahatang amnestiya, payagan kaming makapagdala ng baril at pahintulutan kami at ang aking mga tauhan na makalabas ng bansa ng tiyak ang personal na kaligtasan. Iniwan namin ang aming kuta sa Tanay, ngunit…”
“Hintay ka, Macario, ako’y tumutupad lamang sa aking tungkulin, ngunit ang mga Amerikano ang hindi tumupad sa usapan. Hindi ko akalaing nang imbitahan kayo ni Kor. Bandholtz sa isang handaan sa Cavite sa tirahan ni gobernador Van Schaik, ay isang kapitang Amerikano ang sumunggab sa iyo at dinisarmahan ka, pati na rin ang iyong mga tauhan. Wala na rin kayong laban doon dahil napapaligiran na ng mga sundalo ang bahay.”
“Sino ka ba talaga, Dominador Gomez? Magiting na lider-manggagawa o taksil na Pilipino?” ang panunumbat ng anino. “Ang paanyaya’y naging isang bitag, hanggang sa kami’y mahatulan ng kamatayan. Binitay kami ngunit lumaya ba ang bayan?”
Hindi makapagsalita si Gomez, habang patuloy niyang pinagninilayan ang kanyang nakaraan.
Halos mamatay ang apoy sa lampara dahil sa mahinang hampas ng malamig na hangin. Siya na isang batikang organisador at lider-manggagawa ang siyang dahilan ng pagkabitay ng isang rebolusyonaryo? Isa itong batik sa kanyang katauhan.
May sinabi nga noon ang bayani, manggagawa, at Supremong si Gat Andres Bonifacio, “Matakot tayo sa kasaysayan.” At ngayon, si Dr. Dominador Gomez ay nanghihilakbot. Dahil sa kanyang kagagawan ay nabitay ang isang kababayang tulad niya’y naghahangad din ng paglaya.
“Ah, sadyang malupit ang kasaysayan. Maaari pa ba itong mabago?” Nasa gayong paglilimi si Gomez nang unti-unting naglaho ang anino sa kanyang harapan, habang ang tinig nito ay umaalingawngaw sa buong kapaligiran, na kasabay ng hampas ng hangin ay tila paulit-ulit na sinasabi, “Hindi kami mga bandido. Binitay kami ngunit lumaya ba ang bayan?”
(Nalathala sa pahayagang Obrero, Blg. 31, Marso 2007, p.7)

Biyernes, Hunyo 27, 2008

Sa Alaala ng Isang Dakilang Rebolusyonaryo

Sa Alaala ng Isang Dakilang Rebolusyonaryo
ni Gregorio V. Bituin Jr.

(Pambungad sa librong MACARIO SAKAY, BAYANI)

Ang kadakilaan ni Macario Sakay at ng kanyang mga kasama ay dapat lamang gunitain, lalo na ngayong darating na Setyembre 13, 2007, ang sentenaryo ng kanyang kamatayan.

Una kong nakilala si Sakay, hindi sa mga librong pangkasaysayan kundi sa pelikula ni Raymond Red na pinamagatang Sakay, na ipinalabas sa mga sinehan noong 1993. Ang unang pelikulang Sakay ay isinapelikula noong 1939 sa direksyon ni Lam-berto V. Avellana. Meron pa umanong pelikulang pinagbidahan ni Mario Montenegro nang bandang dekada ng 1960s na pinamagatang Alias Sakay.

Itinuturing na tulisan si Sakay at ang kanyang mga kasama kung ang babashin ay mga panulat ng mga historyador na Amerikano, kasama ang mga kakutsabang Pilipino. Ito ang isinisiksik nilang propaganda kahit sa mga aklat ng kasaysayan na ginagamit sa mga paaralan.

Dapat maisulat at malaman ng taumbayan ang kabayanihan ni Sakay at ang pagpapatuloy niya ng adhikain ng Katipunan sa panahon ng pananakop ng mga Amerikano.

Ayon nga kay Pio del Pilar, sa kanyang liham kay Jose P. Santos noong 1930s, “Si Macario Sakay, sa aking pagkakakilala sa kanya, ay isang tunay na makabayan. Sa panahon ng rebolusyon habang kami’y nakikidigma, siya naman ay patuloy sa pagpapalaganap ng mga adhikain ng Katipunan, na ang pinakalayunin ay ipagtagumpay ang kasarinlan ng Pilipinas. Isa siya sa may malaking naitulong sa pagpunta sa bayan-bayan upang itatag ang mga konseho ng Katipunan. Napakatindi ng pagkahu-maling niya sa adhikaing yaon na kahit nahuli siya ng mga Amerikano, ipinagpatuloy niyang tuparin ang di-natapos na hangarin ng Katipunan na gawing malaya at makatayo sa sariling paa ng bansang Pilipinas, sa pamamagitan ng pagtataguyod ng bagong rebolusyon.

Si Sakay ay maaaring tulisan sa mata ng mga Amerikano, kaya nga siya binitay. Ngunit sa harap ng Diyos, Bayan at Katotohanan, siya’y tunay na makabayan na nararapat lamang mabuhay sa isipan ng lahat nating kababayan sa lahat ng panahon.” (di orihinal na tagalog, ito’y salin mula sa pinagsaliksikang aklat na nakasulat sa Ingles.)

Ayon naman sa awtor na si Orlino A. Ochosa, “Sina Bonifacio, Jacinto at Sakay ang bumubuo ng dakilang triad na namuno sa Katipunan at sa mga naghihimagsik na masa: “ang mga anak ng bayan”. Sila’y mga tunay na proletaryo, anak ng Tondo, kinatawan ng mga walang pag-aaring indios bravos. Dahil sa kanilang rebolusyonaryong paninindigan, nabuhay sila sa kabayanihan at kadalamhatian. Sa pagtatatag ng Katipunan, sinimulan ni Bonifacio ang Rebolusyon na inayawan siya’t pinaslang. Sa pagpapalaganap ng mga gawain ng Supremo, binalewala si jacinto at naiwang mag-isang namatay ng Republika. Ganito rin ba ang kapalaran ni Sakay sa pagmana sa liderato ng Katipunan?” (mula sa aklat na Bandoleros, di orihinal na tagalog, ito’y salin mula sa pinagsaliksikang aklat na nakasulat sa Ingles.)

Wala pang ganap na pagkilala sa kanya, maging ito ma’y proklamasyon ng pangulo ng bansa, pagkakaroon ng bantayog sa isang mayor na lokasyon sa lunsod, o kaya’y ipangalan sa kanya ang isang mayor na kalsada. Kahit sa Tondo, wala man lamang pangalan ng kalsada para kina Sakay at sa kanyang mga kasama.

Nawa’y makatulong sa mga mambabasa ang munting aklat na ito sa pag-unawa sa kabayanihan ni Macario Sakay pagkat siya’y bahagi ng kasaysayan ng himagsikang Pilipino para lumaya ang bayan sa kamay ng dayuhan. Nawa’y makatulong din ito sa pagpapalaganap ng kampanya upang magkaroon ng rebulto si Sakay sa isang pangunahing lansangan sa bansa, ipangalan sa kanya ang isang pangunahing lansangan, at ituring siyang isang bayani sa mga aklat pangkasaysayan na binabasa at pinag-aaralan ng mga mag-aaral.

Sa alaala ng isang dakilang rebolusyonaryo at sa dakilang ambag niya sa himagsikan, nararapat lamang ibigay kay Sakay ang ganap na pagkilala sa kanya – si Macario Sakay ay isang tunay na bayani ng lahing Pilipino.

Sampaloc, Maynila
Agosto 21, 2007

Huwebes, Hunyo 26, 2008

Macario Sakay, Bayani

MACARIO SAKAY, BAYANI!
ni Gregorio V. Bituin Jr.

ISA SI MACARIO SAKAY sa maraming bayaning Pilipinong hindi opisyal na kinikilala ng pamahalaan. Patunay dito ang wala man lamang kalsada o anumang monumento ng kadakilaan na itinatag para sa kanya. Isa nga alng bang bandido si Macario Sakay tulad ng ipinangangalandakan ng pamahalaang Amerikano noong umpisa ng ika-20 siglo, o si Macario Sakay ay isang bayaning Pilipino? Atin munang tunghayan ang kanyang kasaysayan.

Nagsimula ang Digmaang Pilipino-Amerikano nang magpaputok ng baril ang Amerikanong sundalong si Private Philip Grayson na ikinasawi ng isang Pilipinong sundalo noong Pebrero 4, 1899. Muling napalaban ang mga kawal na Pilipino, na pawang beterano ng digmaan laban sa mga Kastila. Dahil dito, nagpahayag ng malawakang digmaan ang militar ng Amerika laban sa mga Pilipino.

Ang pagkakahuli kay Emilio Aguinaldo sa Palanan, Isabela, noong Marso 23, 1901 ay hindi katapusan ng digmaan, bagkus ang natapos lamang ay ang pakikibaka ng mga elitistang Pilipino na karamihan ay nagsisuko. Nagpatuloy pa ang digmaan nang ang mga rebolusyonaryong kasapi ng Katipunan ni Bonifacio ay muling nagtipun-tipon upang labanan ang mga bagong mananakop. Ang mga nagpasimuno nito ay ang tinatawag na “Tunay na Katipunan” na pinamunuan ni Macario Sakay.

Si Macario Sakay, isang barbero mulang Tondo na nakasama nina Bonifacio at Jacinto sa mga panimulang pakikibaka ng Katipunan, ay kabilang sa mga nadakip sa pagsisimula ng digmaang Pilipino-Amerikano.

Ipinanganak si Sakay noong Marso 1, 1870 sa isang mag-asawang hindi kasal. At sinasabi ring ang kanyang apelyidong Sakay ay sa kanyang ina. Nagtrabaho siya sa pagawaan ng kalesa, mananahi at barbero, at gumanap din siyang aktor sa mga komedya at moro-moro. Dito’y nagkasama sina Sakay at Bonifacio na gumanap din sa mga palabas na moro-moro.

Noong 1894, sumapi si Sakay sa Katipunan, ang grupong itinatag ni Andres Bonifacio upang pagkaisahin at buuin ang bansa at labanan ang pananakop ng mga Kastila tungo sa kasarinlan ng bayan. Ang panawagan ng kalayaan ng Katipunan at ang Kartilya nito ay malaking tulong sa paghubog kay Sakay bilang lider-rebolusyonaryo.

Naitalaga si Sakay bilang pangulo ng Dapitan, na isang seksyon ng Katipunan, kaya’t direkta siyang nasa ilalim ng pamumuno ni Bonifacio. Naging ayudante rin siya ni Emilio Jacinto, ang sinasabing “Utak ng Katipunan.” At direkta siyang namamahagi ng pahayagang Kalayaan. Nang paslangim si Bonifacio noong Mayo 10, 1897, at nang bumagsak ang grupong Magdiwang kay Aguinaldo, nagpatuloy siya sa pagkalap ng mga tauhan para sa Katipunan na labas sa paksyon ni Aguinaldo.

Karamihan ng mga tauhan ni Bonifacio ay ibinaba ng ranggo ng mga lider-ilustrado.

Noong 1901, sa layuning makamtan ang adhikain ng Katipunan sa pamamagitan ng legal na pamamaraan, itinatag ang Partido Nacionalista na ang layunin ay kasarinlan ng bayan, at nahalal na pangkalahatang kalihim nito si Sakay. Sa ilalim ng liderato ng dalawang pangulo nito na sina Santiago Alvarez at Pascual Poblete, nirerepresenta nito ang paksyong Magdiwang-Katagalugan. Kinausap ni Poblete si William H. Taft, pinuno ng Philippine commission, upang kilalaning legal na samahan ang Partido Nacionalista.

Noong Agosto 21, 1901, itinatag ang Partido Nacionalista sa Maynila at idinaos ito sa Calle Gunao sa Quiapo, kung saan nahalal na pangkalahatang kalihim nito si Macario Sakay.

Narito ang talaan ng pamunuan ng bagong tatag na Partido Nacionalista

Mga Pangulo: Santiago Alvarez
Pangalawang Pangulo: Andres Villanueva
Pangkalahatang Kalihim: Macario Sakay

Mga Kagawad:
Francisco Carreon
Alejandro Santiago
Domingo Moriones
Aguedo del Rosario
Cenon Nicdao
Nicolas Rivera
Salustiano Cruz
Aurelio Tolentino
Pantaleon Torres
Valentin Diaz
Briccio Pantas
Lope K. Santos
Pio H. Santos
Valentin Solis
Jose Palma

Noong Nobyembre 2, 1901, isinulat nina Sakay ang burador ng Saligang Batas ng Partido Nacionalista bilang pagpapatunay ng kanilang layunin.

Pasko ng 1901 nang kanilang ratipikahan ang Konstitusyon at itinatag ang “gobyernong Katagalugan”, na nasa ilalim ng pamamahala ng pangulo-supremo, pangalawang pangulo, at bawat ministro sa mga Kagawaran ng Digma, Pamahalaan, Estado, Katarungan, Asyenda at Fomento. Sa 90 lumagda sa Konstitusyon, sampu ang nasa mayor na selula: Francisco Carreon, Alejandro Santiago, Cenon Nicdao, Domingo Moriones, Aguedo del Rosario, Nicolas Rivera, Salustiano Cruz, Patricio Belen, Feliciano Cruz at Pedro Mendiola. Ang naunang pito ang kumakatawan sa Katagalugan sa Komite Sentral ng Partido Nacionalista, at siya ring bumubuo ng junta suprema ng rebolusyonaryong gobyernong probisyonal nito.

Sina Macario Sakay at Francisco Carreon ang umokupa sa pinakamataas na katungkulan sa Presidencia Suprema ng bagong gobyernong KKK: Kataastaasang Kapulungan ng KKK. Si Macario Sakay ang naging bagong Bonifacio at si Francisco Carreon naman ang naging bagong Jacinto. Si Domingo Moriones ang naging Ministro ng Digma, si Alejandro Santiago bilang Ministro ng Gobyerno, ang Ministro ng Estado ay si Nicolas Rivera. At ang iba pang kasama sa “gabinete ng digmaan” ni Sakay ay napunuan ng mga taong kasama niya sa Partido Nacionalista.

Ngunit dahil ayaw ni Taft ng anumang uri ng kasarinlan ng Pilipinas, isinabatas nito ang Batas Sedisyon, na ipinagbawal ang anumang organisasyong nanawagan ng kalayaan tulad ng Partido Nacionalista.

Noong Enero 1902, nahuli at ikinulong sina Sakay at Nicdao. Hulyo 7 naman nahuli sina Aguedo del Rosario at Domingo Moriones.

Nakalaya sina Sakay at Nicdao nang magbigay ng amnestiya sa lahat ng mga Pilipinong “insurekto” si Pangulong Theodore Roosevelt ng Amerika. Pero hindi isinama sa amnestiya ang mga nakagawa ng krimen simula Mayo 1, 1902.

Dahil dito, iniwan na nina Sakay at ng mga kasapi ng Katagalugan ang legal na pamamaraan ng kasarinlan, kaya’t nagpatuloy sila sa pakikibaka laban sa mga Amerikano sa lalawigan ng Morong, ngayon ay Rizal. Sinikap niyang muling buhayin ang Katipunan sa Maynila kaya siya dinakip at ikinulong sa ilalim ng Batas Sedisyon. Pinalaya siya makaraang mabigyan ng amnestiya noong Hulyo 1902. Binalikan niya ang kanyang gawain sa Katipunan at namundok siya, hanggang pamunuan kalaunan ang mga gerilya sa lugar ng Rizal-Cavite-Laguna-Batangas.

Ipinagpatuloy nina Sakay ang Katipunan na pinasimulan ni Gat Andres Bonifacio. Matatandaang may kalatas na nagtatalaga kay Emilio Jacinto at may lagda ni Gat Andres Bonifacio na nakalagda bilang pangulo ng Haring Bayang Katagalugan. Nagsama-sama ang iba’t ibang pwersang lumalaban para sa kalayaan ng bayan, lalo na yaong nasa rehiyon ng Rizal-Cavite-Laguna-Batangas. Pinamunuan ang mga pwersang ito nina Macario Sakay, Julian Montalan at Cornelio Felizardo.

Noong Enero 1902, humigit-kumulang sa anim na organisadong grupo ang kumikilos sa Cavite lamang, pinakaprominente ang mga pinamumunuan nina Julian Montalan at Cornelio Felizardo. Maganda ang rekord ni Montalan bilang rebelde. Binanggit siya ni Ricarte sa talaarawan nito dahil sa kanyang paglahok sa pagsalakay sa Caridad at sa depensa sa Bacoor, Cavite. Dahil sa ganitong pagkilos, itinaas si Montalan sa ranggong medyor.

Ang iba’t ibang pangkat na ito ay nagsagawa ng mga operasyong gerilya sa Cavite at Batangas. Kahit nadakip ang marami sa kanilang mga kasama, nanatiling malaki ang grupo na sapat sa pagtatalaga ng hanggang 1,200 tropa ng gobyerno sa lugar na ito. Noong Setyembre ng 1904, ang iba’t ibang grupong lumalaban sa Cavite ay sumama sa grupo ni Macario Sakay na dumaan sa pakikipaglaban patungong timog hanggang makasanib ang pwersa ni Montalan.

Nang panahong ito, isang malaking bilang ng mga sundalo ng Konstabularya at Scouts ang ipinadala upang pahupain ang rebelyon sa Samar. Nagpasya sina Sakay, Montalan at Felizardo na tama ang pagkakataon para sa isang malawakang paglusob. Ngunit nag-organisa muna sila sa pormal na pagtatatag ng Republikang Pilipino o ang tinutukoy ni Sakay na Republikang Tagalog. Pinili nila si Sakay na mamuno sa kanilang kilusan nang may titulong Pangulo at binuo ang kanilang pamunuan.

Ang Pangalawang Pangulo ni Sakay ay si Francisco Carreon na naging konsehal ng unang Katipunan ni Bonifacio. Si Julian Montalan ang naging pangkalahatang tagapangasiwa ng mga operasyong militar nang may ranggong Tenyente Heneral. Nasa ilalim niya, bukod sa kanyang sariling personal na grupo, ang mga pangkat nina Kor. Ramos, Kor. Masigla at Ten. Kor. De Vega. Ang tatlong ito ay may hurisdiksyon sa halos buong Cavite hanggang silangang Batangas. Isa pang pangkat ngunit nasa ilalim din ng superbisyon ni Montalan ang kay Medyor Heneral Cornelio Felizardo na may dalawang grupong kumikilos sa lugar na Pasay-Bacoor sa hilagang bahagi ng Cavite.

Si Brig. Hen. Oruga ay may mga opisyales na kumilos sa iba’t ibang sektor: Kor. Villanueva sa Batangas, Ten. Kor. Vito sa rehiyon ng Lawang Taal, at Medyor Flores sa Laguna.

Buong-ingat na tiniyak ng grupo ang bilang ng mga tauhan at ang kani-kanilang mga ranggo na bubuo sa bawat subdibisyong militar mulang pinakamaliit na pangkat hanggang isang batalyon. Pumili rin sila ng mga kulay na magiging palatandaan ng pagkakaiba-iba ng mga sangay ng serbisyo, halimbawa’y kaibhan ng impanterya sa artilyera, mga inhinyero sa kwerpong medikal.

Ang republika ni Sakay ay may sariling konstitusyong ibinatay sa konstitusyon ng Katipunan.

Ang iba pang mga pangalang lumitaw sa nagsilagda sa konstitusyong ito ay ang kina Aguedo del Rosario na naging konsehal din ng Katipunan, Alejandro Santiago, isa pang konsehal ng Kataastaasang Sanggunian ng KKK, Nicolas Rivera, dating pangulo ng seksyong Catotohanan ng popular na konseho ng Tondo, at mga orihinal na myembro ng KKK na sina Salustiano Cruz, Justo Bautista, Pedro Mendiola, Feliciano Cruz, Jose Flores, at Benito Fernandes.

Noong Mayo 1902, kasama si Francisco Carreon bilang pangalawang pangulo at kalihim, nagpalabas si Sakay ng deklarasyon hinggil sa republikang kanyang pinamumunuan. Ito’y direktang kritisismo sa mga makasariling gawain ng mga nakaraang pamunuang ilustrado.

“Sa paghihimagsik na ginawa dito sa Pilipinas ay napagmalas sa lahat ng kababayan na ang di pagkakaisang loob, gawa ng paglingap sa pilak, sa yaman at karunungan, ay wala ang pagtatanggol sa kalahatan, at itinangi ang sariling katauhan. Sa ngayon ay minarapat nitong K. Pangasiwaan itong Kautusan sa kapanahunan ng pakikidigma.”

Sa mga digmaang ito sa Pilipinas, naging maliwanag sa ating mga kababayan na nawawala ang pagkakaisa ng kalooban, pagkat mas pinapansin ng mga tao ay pilak, pagpapayaman at edukasyon. Kaya walang handang ipagtanggol ang pangkalahatan. Kaya, minarapat ng Mataas na Kapulungan na ipahayag ang kautusang ito habang may digmaan. Napakahalaga ng pagkakaisa ng kalooban, na pinatutunayan ng pahayag sa saligang batas ng Republika ng Katagalugan:

“Sino mang Tagalog na anak dito sa Kapuluang Katagalugan, ay walang itatangi sino man tungkol sa dugo, gayon din sa balat ng isa’t isa; maputi, maitim, mayaman, dukha, marunong at mangmang. Lahat ay magkakapantay na walang higit at kulang. Dapat magkaisang loob, maaaring humigit sa dunong, sa yaman, sa ganda, datapwat hindi mahihigitan sa pagkatao ng sinuman, at sa paglilingkod ng kahit alin.”

Noong mga panahong yaon, ang pinatutungkulan ng Pilipino ay yaong mga Kastilang ipinanganak sa Pilipinas, habang ang mga katutubong Pilipino ay tinatawag na Indio. Kaya mas pinili nina Sakay na gamitin ang salitang Tagalog imbes na Pilipino. Ito’y pagpapatunay din ng pagtanggi nila sa kaisipang ilustrado na Pilipino. Kaya sa proklamasyong presidensyal na inilabas ni Sakay noong Mayo 6, 1902, kanyang idineklara:

“Ang mga nayon at bayan nitong Filipinas ay siyang tinatawag na Kapuluang Katagalugan, samakatwid baga, ay gaya ng Jolo, Mindanao, Kabisayaan, Kailokohan, at iba’t ibang lupa ay tunay na Tagalog.”

Ito’y hindi pwersa ng mga bandido’t kriminal, bagamat maraming bandido ang tumakbo kay Sakay upang takasan ang mga tauhan ng bagong tatag na Konstabularya. Tiniyak ni Sakay na umiiral ang disiplina sa kanyang mga nasasakupan, at tiniyak niyang may karampatang parusa sa mga nagkakasala. Sa sirkulo militar blg. 1, na inisyu noong Mayo 5, 1903, isinabatas ni Sakay na kamatayan ang parusa sa sinumang kawal ng rebolusyonaryong pamahalaan na napatunayang nagtaksil, nagnakaw at nanggahasa. Alam ni Sakay na tanging ang suporta ng masang nakapaligid sa kanila ang magtitiyak ng kanilang kaligtasan at marahil ng kanilang tagumpay.

Noong Mayo 8, 1903, nagsagawa ng patakaran si Sakay na nakaakit sa mga makabayan, maging sa mga bandido, upang sumapi sa kanyang hukbo. Sa pamamagitan ng Kautusang Presidensyal Blg. 2 ng araw ding yaon, ipinaalam niya sa taumbayan na tatanggap ang rebolusyonaryong gobyerno ng mga baril mula sa sinumang mamamayan basta’t ito’y magagamit pa at maaari pang ayusin. Kapalit nito, ang magbibigay ay bibigyan ng mataas na katungkulan sa rebolusyonaryong hukbo depende sa dami ng baril na kanyang iniambag. Ang ranggong tenyente ay igagawad sa makapagbibigay ng 10-15 baril, ranggong kapitan naman para sa 16-25 baril, medyor para sa 26-35 at koronel para sa 40-50.

Noong Abril hanggang Agosto ng 1903, nagtayo ng kampo si Sakay sa bundok ng San Cristobal at ipinahayag niya ang sarili bilang pangulo ng Republika ng Katagalugan. Noong Agosto, siya’y naitaboy sa paanan ng bundok ng Morong, kung saan patuloy siyang sinuportahan ng taumbayan. Dahil dito’y nagrereklamo na ang Konstabularya dahil sa patuloy na kooperasyon at suportang ibinibigay sa grupo ni Sakay ng mga namumuno sa munisipyo. Kaya inilikas ng mga Amerikano ang malaking bahagi ng populasyon at ginawang “kampong konsentrasyon”, “upang protektahan sila laban sa mga gerilya, ngunit sa katunayan ay maitaboy ang mga gerilya at mawalan sila ng suporta at kagamitan mula sa taumbayan.” Upang magpatuloy ang pakikipaglaban nina Sakay, inorganisa ang pag-aambag ng sampung-porsyento ng kita para sa kilusang gerilya. Kahit nang maitatag na ang gobyernong sibil ng mga Amerikano, patuloy pa rin ang boluntaryong pagsuporta sa grupo ni Sakay.

Hulyo 18, 1903, pinamunuan ni Gobernador Juan Cailles ng Laguna ang hukbo ni Sakay sa San Cristobal. Matapos ang maikling sagupaan, nakatakas sina Sakay papuntang Bundok Banahaw. At noong Agosto, mas malaking pwersa ang ipinadala ni Gobernador Cailles hanggang sa lisanin nina Sakay ang lalawigan ng Laguna.

Mula sa Bundok Banahaw, pumuslit si Sakay sa bandang Lawa ng Laguna, at nagbangka patungong lalawigan ng Rizal. Nagkampo na doon sina Sakay at doon ay nagpalabas siya ng mga kasulatan sa bundok na tinawag niyang Di-Masalang, na nasa pagitan ng Boso-boso at Tanay.

Di matunton ng Konstabularya at Scouts ang kinaroroonan ng punong-himplian nina Sakay. May mga ulat na nakikita ang Presidente Supremo sa iba’t ibang lugar, bagamat naroroon lamang sa kabundukang yaon ang punong-himpilan ng pamahalaan ng Katagalugan.

Noong 1904, lumaki ang pwersa ng Katagalugan sa Rizal, na labis na nakapagpabalisa sa mismong Amerikanong gobernador. Sa pagsisimula ng taon na yaon, nagbalik mula sa Hongkong si Artemio Ricarte, ang Vibora, at agad nagpadala ng sugo si Sakay upang sumangguni sa kanya sa Tondo. “Hinihintay ang tulong mo ng pamahalaang ito,” ang bati ni Sakay kay Ricarte sa liham na may lagda ni Sakay bilang Presidente Supremo ng Republika ng Katagalugan. Ngunit may sariling plano si Ricarte at ayaw niyang ipailalim ang kanyang mga plano kay Sakay.

Noong Abril 1904, nagpalabas si Sakay ng isang manipestong ipinadala sa lahat ng konsuladong dayuhan; isinaad niya ang makabayang paninindigan ng kanyang kilusan na labanan ang Estados Unidos upang ipagtanggol ang kasarinlan ng bansa. Idineklara ni Sakay na siya at ang kanyang mga tauhan ay tunay na rebolusyonaryo at hindi mga bandido lamang gaya ng paratang ng gobyernong Amerikano sapagkat sila ay may bandila, gobyerno at konstitusyon. Sa kaalinsabay na proklamasyon, nagpalabas si Sakay ng isang babala sa lahat ng hahamak sa teritoryo ng bansa.

Nakipagpulong si Sakay sa iba pang lider-gerilya. Napagkasunduan nilang pagkaisahin ang kanilang mga pwersa sa ilalim ng liderato ni Sakay bilang Pangulo ng Republika ng Katagalugan. Si Carreon pa rin ang ikalawang pangulo, si Julian Montalan ay naging Tenyente Heneral at siyang nakatalagang mamuno sa lahat ng operasyong militar. Sa ilalim ni Montalan ay sina Kor. Ramos. Kor. Masigla, at Tenyente Kor. De Vega. Kasama rin ni Montalan sina Medyor Heneral Cornelio Felizardo at Brigada Heneral Oruga.

Mayo 1904, natagpuan ng isang ispedisyon sa ilalim ng Amerikanong si Lieutenant Pitney ang isang kampo ng gerilya na 15 kilometro ang layo bandang hilaga ng Tanay, at nakapatay sila roon ng 19 na gerilya, ngunit nabigo silang matagpuan ang punong-himpilan ni Sakay na malapit lamang doon. Nagpadala ng mga espiya ang Konstabularya upang mangalap ng impormasyon at mang-intriga sa kampo ng mga gerilya. Nalinlang ng limang espiya ang ilang kapanalig ni Sakay upang pumasok ng Boso-boso, at apat sa mga ito ang nahuli ng pulisya. Bilang paghihiganti, dinukot nina Sakay ang pangulo ng Boso-boso.

Mulang Setyembre hanggang Disyembre, ang mga pwersa nina Montalan, Felizardo, Sakay, at Oruga, na nag-uugnayan na sa isa’t isa, ay pawang nagpalakas bilang preparasyon para sa isang malakihang pag-aalsa. Dahil alam nilang nakikipaglaban ang mga Amerikano at tropa ng Konstabularya sa Samar at Mindanao, napagpasyahan nila ang agarang pagsalakay sa mga kaaway. Nagsagawa sila ng mga pagsalakay sa Cavite at Batangas upang makapang-agaw ng mga baril at bala. Noong Disyembre 8, 1904, binihag ni Felizardo at ng kanyang pitumpu’t limang tauhan, na pwang nakasuot ng uniporme ng Konstabularya, ang garison sa Parañaque, Rizal at nakatangay sila ng maraming karbin, rebolber at bala.

Sumunod ang iba pang mga paglusob. Tatlong daang armadong lalaki ang sumamang sumalakay sa Malabon, karamihan sa kanila ang nakasuot uli ng uniporme ng Konstabularya. Kinuha nila ang lahat ng sandata ng Konstabularya at ng pulisya munisipal. Kinidnap din nila ang pamilya ni Gobernador Mariano Trias bilang ganti sa pakikipagsabwatan nito sa mga kaaway at sa pag-aresto sa mga pinagsusupetsahang sumusuporta sa mga gerilya. Ngunit nakuha din ng Konstabularya ang pamilya Trias sa kalaunan. Magugunitang naging gobernador si Trias sa ilalim ni Aguinaldo.

Nang siya ang naging unang sibilyang gobernador ng Cavite sa ilalim ng mga Amerikano, ipinag-utos niya ang pag-aresto sa apat na presidente ng bayan na hinihinalang nakipagtulungan sa mga gerilya.

Noong Enero 31, 1905, habang nakasuot ng uniporme ng Konstabularya, nilusob nina Montalan ang San Francisco de Malabon. Nadurog nila ang pwersa ng Konstabularya at nasamsam ang mga kagamitang pandigma ng mga ito.

Pinasugod sa lugar ang mga panaklolong pwersa ng Konstabularya at Scouts. Ipinalagay na kritikal ang sitwasyon, at labis ang naabot ng “kawalang-batas” upang mapilitang isuspinde ang pribilehiyo ng writ of habeas corpus sa Cavite at Batangas. Kinailangan ang ganitong suspensyon, idineklara ng gobernador, dahil bago ito, maaaring makapagpiyansa ang nahuling “mga bandido”. Pagkaraa’y nawawala o tumatakas sila matapos takutin ang mga saksi laban sa kanila. Bukod pa, lubhang naabala sa mga kaso sa korte ang napakaraming opisyales ng Konstabularya na dapat sanang humahanap sa “mga tulisan”.

Nabigyan ba ng suporta ng masa ang mga pwersa nina Sakay, Montalan, Felizardo at ng kanilang mga tenyente? Napakaraming ebidensya rito. Una, tungkol sa suportang nagmula sa mga opisyal ng bayan at mga lider ng komunidad: sa naunang paglaban sa mga pangkat ng gerilya ng Cavite, si Kapitan Allen na hepe ng Konstabularya, ay sumulat sa Pangulo ng Estados Unidos na humihiling ng pagkumpiska sa ari-arian at lupain ng mga Pilipinong nakipagtulungan sa mga bandido. Nagreklamo ang Konstabularya kaugnay ng di-kukulangin sa dalawang ulit na pakikipagsagupa sa dalawang bayan na ang mga lokal na awtoridad ng munisipyo ay naging aktibo sa pag-ayuda sa “mga tulisan”.

Pangalawa, tungkol sa suporta ng masa: ang iba’t ibang hakbanging ipinatupad ng mga awtoridad ay nagpapakitang alam nilang may simpatya ang publiko sa mga rebelde. Ang relokasyon ng malalaking grupo ng mga magbubukid ay muling isinagawa upang umano’y pangalagaan sila laban sa mga gerilya. Ngunit ang totoo, nilalayon dito na maihiwalay ang mga gerilya at maipagkait sa kanila ang kanlungan kasama ng sambayanan at sa mga suplay mula sa mga tagasimpatya nila. Si Montalan, halimbawa, ay nag-organisa ng isang sistematikong porma ng pagbubuwis. Ang mga negosyante, magbubukid at manggagawa ay pawang nagbibigay ng may 10 porsyento ng kanilang kinita. Ilan ang maaaring nagbayad dahil sa takot ngunit mga Amerikano mismo ang umaming kahit noong makaraang naitatag ang pamahalaang sibil, nagpatuloy ang sistema ng boluntaryong kontribusyon sa mga pwersang gerilya.

Malimit ireklamo ng Konstabularya na di epektibo ang kanilang mga kordon. Ang pinakamadaling dahilan ng pagkabigo ng gayong mga hakbangin ay ang pangyayaring nakalusot ang mga gerilya sa tulong ng mga lihim na tagasuporta. Sa ganitong konteksto, ang suspensyon ng writ of habeas corpus mismo ay isa ring hakbang laban sa sambayanang sumuporta sa mga gerilya.

Isang naiibang pamamaraan ng ilang gerilya sa pagkuha ng kanilang sandata ang naisagawa sa tulong ng “mga batang mutsatso” ng mga Amerikano. Ilang alilang Pilipino na nagtrabaho sa bahay ng mga Amerikano ang nagnakaw ng kagamitang militar ng mga ito. Ang mga baril at bala ay nagpalipat-lipat sa iba’t ibang kamay hanggang makaabot sa talagang dapat karatingan. Isa sa gayong katulong ang nahuling may dalang isang bunton ng “100 rolyo ng mga bala ng Krag-Jorgensen, 404 rolyo ng kalibre.45, libinsiyam na rolyo ng kalibre.38 at apatnapu’t isang rolyo ng bala ng ripleng Springfield” na nakalaan para sa mga gerilya ng Cavite.

Inamin ng Konstabularya na may napakabisang sistema ng seguridad at paniniktik ang mga kalabang grupo. Gumamit sila ng mga espiya sa loob ng mga pwersa ng gobyerno para sa pangangalap at para matantya ang oras ng kanilang pagsalakay sa mga kwartel ng Konstabularya at pwesto ng Scout. Maging para sa layuning pagsalakay o pagtatanggol, napakalaki ng naitulong ng sambayanan sa mga gerilya.

Isang aspekto ng pakikibaka ng grupong Sakay ang dapat pansinin: ang kanilang pakikidigma laban sa kaaway ay lubhang kakaiba sa pakikipaglabang isinagawa ni Aguinaldo, na sobrang nangalaga sa kanyang reputasyong pandaigdig, mapagbigay sa mga bilanggong kaaway, agad pumapayag sa mga negosasyon at bantulot hinggil sa kolaborasyon. Ang mga mandirigmang Sakay – at ganito rin humigit-kumulang ang ibang grupo – ay hindi nagtiwala sa mga kaaway, pumayag lamang sa negosasyon upang samantalahin ito, at gumamit ng lahat ng halimbawa ng panlalansi upang mabawasan ang bentahe ng kaaway sa sandata at sa dami.

Kaya nga ang mga gerilya ay pumapayag na sumuko makaraan ang takdang taning ng pagtitigil ng putukan ngunit ginagamit ang pamamahinga upang makapagtipon ng mga suplay, magreorganisa, mangalap at muling makapag-armas. Ginamit nila ang uniporme ng Konstabularya upang lituhin ang kanilang kaaway; maingat nilang itinakda ang kanilang pagsalakay sa pagitan ng dapithapon at oras ng pagtulog sa sandaling ang mga sundalo at ang kanilang opisyales ay karaniwang nakakalat sa kabayanan sa paghahanap ng mapaglilibangan.

Ngunit ang pinakamalaking pagkakaiba nito sa digmaang ilustrado ay nasa pakikitungo sa mga naging kasabwat ng kaaway. Si Sakay ay nagpalabas ng kautusan na arestuhin at hatulan ng sapilitang patrabaho ang lahat ng mga taong may kakayahang makapagbigay ng suporta sa mga gerilya ngunit tumangging gawin ito. Nag-atas umano siya na nararapat sunugin ang mga bayan-bayan na ang mga residente ay tumangging patuluyin ang mga pwersang rebelde na tinutugis ng mga kaaway.

Sa mga madarakip na impormante at espiya, ang parusa ay kamatayan. Maraming opisyales na hinirang ng mga Amerikano ang nilikida. Ang mga hinihinalang nagbibigay ng impormasyon tungkol sa mga gerilya ay pinahihirapan. Ilan ang tinanggalan ng kanilang ng kanilang mga labi at tenga saka pinakawalan upang ang kanilang sinapit ay magsilbing babala at panakot sa iba. Dalawang lihim na ahenteng dating gerilya at may kagagawan ng pagkabilanggo ng mga dati nilang kasama ang pinahirapan at binitay sa utos ni Montalan.

Walang panama ang mga gerilya sa pinagsamang lakas ng Konstabularya, Philippine Scouts at mga elemento ng hukbong Amerikano. Gayunman, gumamit pa rin ang gobyerno ng tatlong libong sundalo na aktibong nakipaglaban sa loob ng dalawang taon upang tapusin ang nakikidigmang mga pwersa ni Sakay. Sa ganitong pangyayari, muling isinagawa ng mga Amerikano ang rekonsentrasyon sa apat na lalawigan, sinuspinde ang pribilehiyo ng writ of habeas corpus at nagdala pa nga ng mga Muslim mula Jolo at mga asong pangaso ng hukbo mula California upang tuntunin ang mga gerilya. Aktibo ang mga lihim na grupong tagamanman maging sa Maynila at dito nila nadakip ang isa sa mga opisyal ni Montalan, si dating Heneral Simeon Basa na nagbibigay ng impormasyon sa mga gerilya habang nagtatrabaho bilang dibuhante sa isang opisina ng gobyerno.

Isinagawa ang mga malawak at masugid na kampanya laban sa magkakahiwalay na mga pangkat upang hadlangan ang bawat partikular na target sa pag-anib sa iba pang pangkat na kalauna’y nakapagpabawas sa kanilang mga bilang. Nang sumuko si Heneral Oruga noong Abril 28, 1905, mayroon lamang siyang pitong tauhan at kaunting armas.

Sumuko siya kay Gobernador Juan Cailles ng Laguna, ang dating Heneral Cailles na pinaglingkuran ni Oruga noong Rebolusyon.

Nagpatuloy sa paglaban si Felizardo hanggang sa anim na tauhan ang natira sa kanyang pwersa. Siya mismo ay ilang ulit nasugatan ngunit nagawa niyang makaiwas sa Konstabularya hanggang sa ipadala ni Cailles ang dalawang Konstableng nagkunwang bumaligtad upang umanib sa kanyang pangkat. Nilaslas ng dalawang ito ang lalamunan ni Felizardo, dinala ang kanyang bangkay sa mga Amerikano, at tumanggap sila ng pabuyang P5,000.

Dahil sa natatanggap na malawakang suporta ng taumbayan kina Sakay, nagplano ang mga awtoridad na Amerikano. Kinailangang muling gumamit ng panlilinlang sa mas malawakang paraan at paglahok ng pinakamatataas na mga pinunong Amerikano upang matiyak ang wakas ng Republika ng Katagalugan.

Sa kalagitnaan ng 1905, binigyan ng awtorisasyon ni Gobernador Heneral Henry C. Ide si Dr. Dominador Gomez, lider ng Union Obrera Democratica de Filipinas, upang makipag-negosasyon kay Sakay para sa pagsuko nito, ng kanyang mga opisyal at mga tauhan. Sa pakikipag-usap kay Sakay sa kampo nito sa bundok, ikinatwiran ni Gomez na tanging ang pagmamatigas ni Sakay ang bumabalam sa pagtatatag ng isang pambansang asamblea. Ang asambleang ito ang magsisilbing sanayan sa nagsasariling gobyerno ng mga Pilipino at unang hakbang tungo sa pagkakamit ng kasarinlan.

Pumayag si Sakay na wakasan ang kanyang paglaban sa kondisyon na isang pangkalahatang amnestiya ang ipagkaloob sa kanyang mga tauhan, payagan silang makapagdala ng baril at pahintulutan siya at ang kanyang mga tauhan na makalabas ng bansa nang tiyak ang personal na kaligtasan. Tiniyak ni Gomez kay Sakay na ang kanyang kondisyones ay tatanggapin ng mga Amerikano. Ipinabatid naman ng gobernador heneral ang kanyang pagpayag sa kondisyones na ito nang makipag-usap siya sa emisaryo ni Sakay na si Heneral Leon Villafuerte.

Noong Hulyo 14, 1906, umalis si Sakay sa kanyang punong-himpilan sa kabundukan ng Tanay at nagtungo sa Maynila kasama sina Carreon, Montalan at Villafuerte. Ang tanggapan ng Provost Marshall na Amerikano ang nagbigay ng conduct pass sa kanila.

Sinalubong ng mga mamamayan ng Maynila ang popular na lider ng gerilya; inimbitahan siya sa mga pagtitipon at mga bangkete. Isang imbitasyon ang nagmula kay Kor. Bangholtz na kasama ni Gomez sa pakikipagnegosasyon. Inimbita ni Bandholtz si Sakay, ang kanyang mga pangunahing tenyente at si Dr. Gomez sa isang handaan sa Cavite sa tirahan ni Gobernador Van Schaik ng Cavite.

Habang nagaganap ang pagtitipon, isang kapitang Amerikano ang sumunggab kay Sakay at dinisarmahan siya. Inalisan ng sandata ang mga opisyal ni Sakay makaraang sabihin sa kanila ni Gomez na walang saysay ang manlaban dahil napapaligiran ng mga sundalo ang bahay.

Sina Heneral Macario Sakay at ang kanyang mga kasamahan ay pinosasan at dinala sa Maynila bilang mga bilanggo. Ilang araw lamang ay nagsimula na ang paglilitis, na nagdala sa kanila sa iba’t ibang lugar sa Rizal, Bulacan, Laguna, Batangas at Cavite kung saan naganap ang mga akusasyon laban sa kanila. Ang kanilang mayor na kaso ay panunulisan o bandolerismo, na may parusang kamatayan ayon sa Batas Panunulisan ng 1902 (Bandolerismo Act of 1902).

Inihabla si Sakay at ang kanyang mga opisyal ng panunulisan at inakusahan ng lahat ng uri ng krimen tulad ng pagnanakaw, panggagahasa, pagkidnap at pamamaslang. Ang paglilitis, na dinaluhan ng napakaraming interesadong manonood, ay pinangunahan ni Hukom Ignacio Villamor na naging Pangulo ng Unibersidad ng Pilipinas at kalaunang mahistrado ng Korte Suprema. Ang manananggol sa panig ni Sakay ay sina Felipe Buencamino, Sr., Ramon Diokno at Julian Gerona (na dating dineport mula sa Guam).

Noong Agosto 6, 1907, hinatulan ng bitay sina Sakay at De Vega. Sinentensyahan ang iba ng matagalang pagkabilanggo at pinatawad ng pangulo sa kalaunan sina Montalan at Villafuerte.

Noong Setyembre 13, 1907, araw ng Byernes Santo, inilabas sina Hen. Macario L. Sakay at Kor. Lucio De Vega mula sa kanilang piitang Bilibid upang bitayin. Habang nakatayo sa bibitayan sa plasa ng bilangguan, buong lakas na isinigaw ni Heneral Sakay:

“Ang kamatayan ay dumarating sa ating lahat sa laon at madali, kaya mahinahon kong haharapin ang Panginoong Maykapangyarihan. Ngunit nais kong sabihin sa inyo na hindi kami mga bandido at magnanakaw, gaya ng pag-akusa sa amin ng mga Amerikano, kundi mga myembro ng pwersang rebolusyonaryo na nagtanggol sa ating Inang Bayan! Paalam! Mabuhay ang Republika at maisilang nawa sa panahong hinaharap ang ating kasarinlan! Paalam!”

Pagkaraan nito’y humarap na si Sakay sa berdugong Amerikano. Isang maliit na grupo lamang ng mga gwardiya at kawani ng bilangguan ang sumaksi sa huling sandali ng isang matapang na bayani. Kasama sa naging saksi ay isang reporter ng Manila Times. Ayon sa ilan pang ulat, bago sila bitayin, nagrali sa harap ng Malacanang ang mga taga-Maynila upang i-protesta ang pagbitay sa dalawa.

Ngunit hindi nakinig ang Amerikanong Gobernador Heneral. Nagtangka silang muli sa Bilibid na kunin ang bangkay ng dalawa upang takpan ng watawat ng Katipunan, ngunit muli silang hinarang ng mga awtoridad ng Bilibid.

Pinaghalawan:
Bandoleros: Outlawed Guerillas of the Philippine-American War 1903-1907, by Orlino A. Ochosa
Macario Sakay: Tulisan or Patriot, by Paul Flores
Ang Bagong Lumipas, by Renato Constantino
https://www.slideshare.net/jgtlomaad/macario-sakay-9130712
Mga Kaso sa Korte Suprema, United States v. Macario Sakay, et al, tulad ng General Register (G.R.) No. 1669 January 4, 1905; GR No. L-3556 July 13, 1907; GR No. 3621 July 26, 1907; GR No. L-3476. July 25, 1907; at GR No. L-3431. July 27, 1907.

Martes, Hunyo 10, 2008

Ang Sikat na Litrato ni Che

Ang Sikat na Litrato ni Che
ni Gregorio V. Bituin Jr.

(Nalathala sa pahayagang Obrero, Blg. 30, Enero 2007, p.7, at sa librong "Che" na inilathala ng Aklatang Obrero Publishing Collective.)

May ilang nagsabi na ikalawa raw sa pinakapopular na imahe sumunod kay Kristo ang litrato ni Che Guevara, na kadalasang nakikita sa mga t-shirt, plakard, banner, magasin at mga libro. Pero paano nga ba naging popular ang litratong ito ng rebolusyonaryong si Che Guevara?

Noong 1960, pinag-usapan ang apat na piraso ng litrato ni Che na kuha ng mga kilalang photographer sa dyaryo. Ang isang litrato ay kuha habang dumadalaw siya sa kanyang dating kasama, si Dr. Vicente dela O, kung saan ang asawa nito’y kapapanganak pa lamang. Karga ni Che sa litrato ang sanggol, na nakatingin naman sa kanyang balbas.

Ilang linggo pagkaraan, habang nagtatalumpati, siya’y kinunan ng litrato ng isang Cubanong Tsino. Ilang taon pagkamatay ni Che, ang nasabing litrato’y tinawag na mahiwaga o mystical ng isang social realist. Sa litratong ito, nakatingala sa kawalan si Che, habang malabo naman ang background. Ang kanyang kanang kamay ay nasa silya, ang kaliwang kamay naman niya’y nasa kanyang baba, habang nakadikit naman sa kanyang ilong ang kanyang kalingkingan.

Tatlong araw pagkaraan, Marso 4, papunta na si Che sa bangko bilang tagapamahala ng Cuban National Bank, nang ang barkong Pranses na La Coubre ay sumabog sa pantalan ng Havana. Nagkakarga ito ng pitumpung toneladang Belgian weapons. Pitumpu’t lima ang patay at mahigit 200 ang sugatan. Nagpunta agad sa lugar ng insidente si Che upang tumulong sa mga survivors. Dito’y kinunan siya ng litrato ni Gilberto Ante ng pahayagang Verde Olivo, ngunit napagalitan siya ni Che dahil hindi raw tama na sa ganoong kamiserableng pangyayari magkukuha ito ng litrato.

Nang sumunod na araw, nalitratuhan si Che ni Alberto “Korda” Diez, photographer ng pahayagang Revolucion, habang dumadalo sa libing ng mga biktima ng pagsabog. Isang di kilalang lalaki ang nasa kaliwang bahagi ng negatibo, habang mga dahon ng punong anahaw naman ang nasa kanang bahagi. Tinanggal ni Korda ang ilang bahagi ng litrato at nagkonsentra sa malungkot na mukha ni Che, kung saan nakasuot si Che ng beret na may bituin sa gitna, nakasuot ng jacket na naka-siper hanggang leeg, habang ang kanyang buhok naman ay iniindayog ng hangin.

Ilang taon makaraan, natagpuan ng Italyanong publisher na si Giacomo Feltrinelli ang litrato sa bahay ni Korda at iginawa niya ito ng poster. Libu-libo hanggang milyon-milyong kopya ng poster na ito ng litrato ni Che ang kumalat sa iba’t ibang panig ng mundo. Ito ang pinakasikat na litrato ni Che, na nalagay sa mga pader, pabalat ng libro at magasin, banner, plakard, sombrero, bag, t-shirt, key chains, at iba pa.

Hanggang sa panahong ito, mahigit 40 taon na ang nakararaan, ay makikita pa ring ipinagbibili at isinusuot ng marami ang mga t-shirt at sumbrero na may larawan ni Che. Marami nga sa nagsusuot ng t-shirt na ito ay nag-aakalang si Che Guevara ay isang rock star, ngunit kung malalaman lamang nila kung sino si Che Guevara, tiyak na sila’y matutuwa. Minsan nga ay sinabi ni Che Guevara, “If you are capable of trembling with indignation each time than an injustice is committed in the world, you are a comrade of mine.” (Kung nanginginig ka sa galit kapag may inhustisyang nangyayari sa mundo, ikaw ay aking kasama.)

Pinaghalawan: librong “Guevara, also known as Che” ni Paco Ignacio Taibo II, na isinalin sa Ingles mula sa Kastila ni Martin Roberts

Maikling Talambuhay ni Comandante Che Guevara

Maikling Talambuhay ni Comandante Che Guevara

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Si Ernesto Guevara de la Serna, kilala sa tawag na Che Guevara o El Che ay isang Marxistang rebolusyonaryo, manggagamot, kilalang tao sa pulitika, ekonomista, at pinuno ng mga gerilyang Cubano at taga-iba pang bansa.

Isinilang si Guevara sa Rosario, Argentina, noong Hunyo14, 1928. Ang kanyang mga magulang ay sina Ernesto Guevara Lynch at Celia de la Serna y Llosa. May dalawa siyang kapatid na lalaki at dalawang kapatid na babae.

Bata pa si Guevara ay natutunan niya sa kanyang ama ang larong chess at lumahok siya sa mga patimpalak sa chess sa gulang na 12. Mahilig din siya sa tula at hinangaan niya ang mga tula ni Pablo Neruda, makatang taga-Chile. Masugid din siyang mambabasa at interesado niyang binasa ang mga klasiko nina Jack London, Emilio Salgari, at Jules Verne, mga sanaysay ni Sigmund Freud, at mga sulatin hinggil sa pilosopiya ni Bertrand Russell. Nang magbinata siya’y nakahiligan niya ang potograpiya, at naging abala sa pagkuha ng litrato ng iba’t ibang tao at lugar, pati mga pook-arkeolohikal sa kanyang mga paglalakbay.

Nag-aral si Guevara ng medisina sa Pamantasan ng Buenos Aires noong 1948, at habang estudyante pa siya’y naglakbay siya sa buong Amerika Latina. Noong 1951, kinausap siya ng nakatatandang kaibigang si Alberto Granado, isang biokemista, na magbakasyon muna ng isang taon sa pag-aaral ng medisina upang lakbayin ang pinag-usapan nilang pagtawid sa Timog Amerika. Mula sa kanilang bayan ng Alta Gracia, naglakbay sina Guevara at Granado sakay ng kanilang motorsiklong 1939 Norton 500 cc na pinangalanan nilang La Poderosa II (Ang Makapangyarihan, Ikalawa). Balak nilang magboluntaryo kahit ilang linggo lang sa kolonya ng mga ketongin sa San Pablo sa Peru sa dalampasigan ng Ilog Amazon. Itinala ni Guevara ang mga paglalakbay na ito sa kanyang sulating “Talaarawan sa Motorsiklo” (Motorcycle Diary) na nasalin sa wikang Ingles noong 1996 at ginamit noong 2004 bilang batayan sa pelikulang may ganoon ding pamagat, na dinirihe ni Walter Salles.

Bilang saksi sa laganap na kahirapan, paniniil at di pagkakapantay sa buong Amerika Latina, at dahil naimpluwensyahan na rin siya ng kanyang pagbabasa ng panitikang Marxista, napagtanto niyang malulunasan lamang ang di-pantay na kalagayang ito sa pamamagitan ng rebolusyon. Itinulak siya nito upang pag-aralan ang Marxismo.

Noong 1953, naglakbay si Guevara sa mga bansang Bolivia, Peru, Ecuador, Panama, Costa Rica, Nicaragua, Honduras at El Salvador. Sa mga huling araw ng Disyembre 1953 ay dumating siya sa Guatemala, at doo’y kanyang pinag-aralan ang mga ipinatutupad na reporma noon ni Pangulong Jacobo Arbenz Guzman. Habang nasa Guatemala, sumulat siya sa kanyang tiyahing si Tiya Beatriz, na ang sabi: “Dito sa Guatemala, aayusin ko ang aking sarili, at gagawin ang anumang dapat gawin upang maging isang tunay na rebolusyonaryo.”

Dito niya nakilala si Hilda Gadea Acosta, isang ekonomistang taga-Peru at kasapi ng American Popular Revolutionary Alliance (APRA), at sa kalaunan ay naging una niyang asawa. Marami pa siyang nakilala rito tulad ng mga kasamahan ni Fidel Castro, at tumulong din siya sa dalawang manggagamot na taga-Venezuela at ispesyalista sa malarya sa isang ospital. Dito siya sinimulang tawaging “Che” na ang kahulugan ay “pare, bay, bro, o igan”.

Umalis si Guevara sa Guatemala at nagpunta ng El Salvador upang kunin ang kanyang bagong visa, at bumalik sa Guatemala. Dito’y muntik nang bumagsak ang gobyerno ni Arbenz dahil sa paglusob ng grupo ni Carlos Castillo Armas, na suportado ng pwersang Amerikano. Sumali si Guevara sa komunistang militia na itinatag ng Communist Youth, ngunit agad din siyang bumalik sa panggagamot. Nais niyang magboluntaryong lumaban muli ngunit kumanlong na si Pangulong Arbenz sa embahada ng Mexico. Nakulong din dito si Gadea, habang nagkanlong naman si Guevara sa konsulada ng Argentina.

Sa pagbagsak ng gobyernong Arbenz sa pamamagitan ng kudeta, na nasa likod ay ang Central Intelligence Agency ng Amerika, napagtanto na ni Guevara na ang Estados Unidos bilang imperyalistang bansa ay mangwawasak ng iba pang bansang nagnanais wakasan ang anumang di-pagkakapantay na laganap sa Amerika Latina at iba pang di-pa-maunlad na bansa. Napagtanto rin niya ritong makakamit lamang ang pagbabago sa pamamagitan ng armadong pakikibaka na ipinagtatanggol ng armadong mamamayan.

Dumating si Guevara sa Mexico noong 1954, at nakipagkaibigan sa mga Cubanong itinapon doon at nakilala niya habang siya’y nasa Guatemala, tulad ni Nico Lopez. Noong 1955, ipinakilala siya ni Lopez kay Raul Castro, nakababatang kapatid ni Fidel Castro, na lider ng mga rebeldeng Cubano. Ilang linggo lamang, dumating si Fidel Castro sa Mexico matapos bigyan ng amnestiya sa Cuba, at gabi ng Hulyo 8, 1955, ipinakilala ni Raul si Guevara kay Fidel. Sa pag-uusap nila, nakumbinsi si Guevara na si Fidel Castro ang kanyang hinahanap na magaling na lider-rebolusyonaryo, at agad siyang sumapi sa grupo ni Fidel Castro, ang Kilusang Hulyo 26, na layuning patalsikin ang gobyerno ni Fulgencio Batista. Bagamat ang plano’y maging mediko siya ng grupo, lumahok din si Guevara sa pagsasanay-militar kasabay ng iba pang kasapi ng kilusan. Siya ang itinuring na pinakamagaling na istudyante ng kanilang guro na si Col. Alberto Bayo.

Dito’y dumating din sa Hilda Gadea mula sa Guatemala at muli silang nag-ugnayan ni Guevara. Nabuntis si Gadea kaya’t agad silang nagpakasal noong Agosto 18, 1955. Ang kanilang anak na babae ay isinilang noong Pebrero 15, 1956.

Nang ang barkong Granma ay umalis sa Tuxpan, Veracruz patungong Cuba noong Nobyembre 25, 1956, isa si Guevara sa apat na di Cubanong nakasakay doon. Pagdating sa Cuba, sinalakay agad sila ng tropa ni Batista at halos kalahati ng kanilang mga kasamahan ang nangamatay. Isinulat ni Guevara na sa labanang ito niya iniwan ang kanyang knapsack na naglalaman ng mga kagamitang medikal upang kunin ang naiwang armas ng tumatakas na kasama. Dito nagsimula ang transpormasyon niya bilang manggagamot at maging mandirigma. Nasa 15-20 rebelde lamang ang nakaligtas at lumikas sila patungong bundok ng Sierra Maestra upang maglunsad ng pakikidigmang gerilya laban sa rehimeng Batista.

Naging pinuno ng rebelde si Guevara na may ranggong Commandante (sa Ingles ay major), at nirespeto dahil sa kanyang katapangan at galing sa pakikipaglaban. Noong Marso 1958, itinalaga si Guevara para mamahala ng pagsasanay ng mga bagong kasapi sa kampong itinayo ng Kilusang Hulyo 26 sa Minas del Frio, na nasa itaas ng Sierra Maestra. Dito niya nakilala ang isang 18-anyos na si Zoila Rodriguez.

Sa mga huling araw ng Disyembre 1958, pinamunuan niya ang isang “suicide squad” sa pagsalakay sa Santa Clara na siyang isa sa pinakamatitinding pangyayari sa rebolusyon. Nang malaman ni Batista na ang kanyang mga heneral – lalo na si Heneral Cantillo na dumalaw kay Castro sa Central Oriente – ay nakikipag-usap ng kapayapaan sa lider-rebelde, agad umalis patungong Dominican Republic si Batista noong Enero 1, 1959.

Noong Pebrero 7, 1959, ipinahayag ng gobyerno na si Guevara ay isang “mamamayang Cubano” bilang pagkilala sa tagumpay ng rebolusyonaryong pwersa. Pagkatapos nito’y diniborsyo niya ang kanyang asawang si Gadea. Noong Hunyo 2, 1959, pinakasalan ni Guevara si Aleida March, isang Cubanong kasapi ng Kilusang Hulyo 26.

Naitalaga si Guevara bilang tagapamahala ng bilangguan ng La Cabaña Fortress sa loob ng limang buwan (mula Enero 2 hanggang Hunyo 12), at pinangasiwaan ang paglilitis, lalo na ng mga opisyal ng rehimeng Batista at mga kasapi ng “Bureau for the Repression of Communist Activities (isang lihim na yunit ng lokal na pulis na kilala sa daglat-Kastila nitong BRAC).

Kalaunan, si Guevara’y naging opisyal ng Pambansang Paaralan ng Repormang Agraryo at naging pangulo ng Pambansang Bangko ng Cuba. Siya ang lumalagda sa mga papeles ng bangko sa pamamagitan ng kanyang palayaw na ‘Che’ sa loob ng 14 na buwan. Hindi siya tumanggap ng sweldo sa kanyang posisyon bilang rebolusyonaryong halimbawa sa nakararami.

Sa panahong ito’y muling nanumbalik ang sigla niya sa larong chess at dumalo’t lumahok sa mga lokal at pandaigdigang paligsahan nito sa Cuba. Hinimok din niya ang kabataang Cubano sa larong ito.

Kahit sa unang bahagi ng 1959, tumutulong na rin si Che sa mga nagaganap na rebolusyon sa ibayong dagat. Una ay sa Panama, at ang isa’y sa Dominican Republic. Noong 1960, tumulong si Guevara sa mga biktima ng pagsabog ng barkong La Coubre na naglululan ng mga armas sa daungan ng bapor sa Havana. Naganap ang ikalawang pagsabog kung saan mahigit isandaan ang namatay. Sa pagpunta niya rito ay dito siya nakunan ng litrato ni Alberto Korda, kung saan ang litrato niyang iyon ang sumikat sa buong mundo.

Nagsilbi rin si Guevara bilang Ministro ng Industriya, kung saan dito niya binalangkas ang sosyalismong Cubano. Isinulat rin niya ang librong “Pakikidigmang Guerilla”. Malaki ang papel na ginampanan ni Guevara upang madala sa Cuba ang mga missile ng Unyong Soviet sa Cuba.

Matapos manilbihan sa ilang mahahalagang posisyon sa gobyerno at magsulat ng maraming lathalain at aklat hinggil sa teorya at praktika ng pakikidigmang gerilya, nilisan ni Guevara ang Cuba noong 1965. Layunin niyang dalhin ang rebolusyon, una, sa Congo-Kinshasa, at sumunod ay sa Bolivia.

Dumating ang grupo ni Guevara sa Congo noong Abril 25, 1965. Layunin dito ni Guevara na dalhin ang rebolusyong Cubano sa Congo, ngunit sila’y nabigo. Nakatala sa kanyang talaarawan na ang mga dahilan ng pagkabigo ay ang kawalang kakayanan at awayan ng mismong mga pwersang taga-Congo. Umalis ang grupo ni Guevara sa Congo at nagpunta sa Bolivia sa simula ng 1967.

Ang grupo ni Guevara, na tinawag na ELN (Ejercito de Liberacion Nacional de Bolivia, Pambansang Hukbong Mapagpalaya ng Bolivia), ay nagtagumpay sa ilang tunggalian laban sa hukbong Bolivian sa kabundukan ng Camiri.

Bagamat matindi ang karahasan ng digmaan, ginampanan pa rin ni Guevara ang pagiging manggagamot niya sa paggamot sa sugat ng mga sundalong Bolivian na nahuli nila, at pinalaya rin sa kalaunan. Gayunman, Setyembre ng taon ding yaon, napatay ng Hukbong Bolivian ang isa sa kanyang mga lider.

Nang malaman ng Bolivian Armed Forces, na suportado ng CIA at ng US Special Forces, noong Oktubre 8, 1967, ang kinaroroonan ng grupo ni Guevara, agad nilang pinaikutan ang mga ito. Pinamumunuan noon ni Guevara ang kanilang hanay kasama si Simeon Cuba Sarabia sa bangin ng Quebrada del Yuro nang pinaikutan sila ng Hukbong Bolivian. Nahuli si Guevara at ang kanyang pangkat. Dinala si Guevara sa isang sira-sira nang eskwelahan malapit sa nayon ng La Higuera, malapit sa Vallegrande, kung saan siya magdamag na ikinulong. Kinabukasan, Oktubre 9 ng hapon, siya’y binaril at napatay ni Mario Teran, isang sarhento ng Hukbong Bolivian. Ang paghahanap kay Guevara sa Bolivia ay pinamunuan ni Felix Rodriguez, isang operatiba ng CIA.

Nang siya’y mamatay, kinilala si Guevara ng mga kilusang rebolusyonaryo sa iba’t ibang panig ng mundo. Ang litrato niyang kuha ni Alberto Korda ay pinarami at tinanggap na simbolo sa buong mundo. Ang larawan niyang ito ay itinuring ng Maryland Institute College of Art na “pinakasikat na litrato sa buong mundo at simbolo ng ika-20 dantaon.”

Tatlumpung taon makalipas, noong 1997, nahukay ang bangkay ng Che ng forensic team ng Cuba, kung saan tinukoy na ang kalansay na putol ang dalawang kamay ay kay Che, at ibinalik ito sa Cuba. Noong Oktubre 17, 1997, ang kanyang labi, pati na ng anim pa niyang mga kasamahang namatay kasama niya sa Bolivia, ay inilibing ng may ganap na karangalan sa isang ispesyal na itinayong mausoleo sa lunsod ng Santa Clara, kung saan siya maraming ipinanalo sa Rebolusyong Cubano.

Lunes, Hunyo 9, 2008

Paano Naging Peke ang RP Independence Day?

Paano Naging Peke ang RP Independence Day?
Dokumento noong Hunyo 12, 1898, nagpapatunay na peke ang kalayaan ng Pilipinas!
ni Greg Bituin Jr.

Bakit kaya parang hindi ipinagdiriwang ng mga Pilipino ang Araw ng Kalayaan? Bakit parang balewala na sa marami ang pagdiriwang nito? Dahil ba ang bansa ay nangayupapa na sa altar ng globalisasyon? O may mga katibayan na nagpapatunay na peke nga ang kasarinlang ito? Dapat nga bang ipagdiwang ng bansa ang Hunyo 12?

Ipinahayag ni Emilio Aguinaldo noong Hunyo 12, 1898 ang “kalayaan” ng Pilipinas. Dahil dito, tinagurian ang Pilipinas na unang nagkamit ng kalayaan sa Asya mula sa pananakop ng mga dayuhan. Ang pagdiriwang naman ng “Araw ng Kalayaan” tuwing Hunyo 12 ay idineklara noong 1962 ni dating Pangulong Diosdado Macapagal mula sa dating petsa ng “Araw ng Kalayaan” na Hulyo 4, ang ipinamigay na “kalayaan” ng mga Kano, at ngayon ay kinikilala naman na Fil-Am Friendship Day. Pero gaano nga ba katotoo ang sinasabing kalayaang ito at dapat ipagdiwang ang Hunyo 12? Totoo nga bang lumaya ang Pilipinas noong Hunyo 12, 1898?

Ang pagkaunawa ko, dahil ito ang turo noon sa eskwelahan, at batay na rin sa mga makabayang nilalang sa bansang ito, pag sinabing kalayaan, ito’y kung wala nang dayuhang namumuno sa bansa, kundi pawang mga kababayang Pilipino na. Ganito ang depinisyon ng marami sa kalayaan, ang wala nang mga dayuhan sa sariling lupa at ang mga Pilipino na ang namumuno sa kanilang sariling bansa, kahit na ang namumuno ay mula sa naghaharing uri basta Pilipino, at di bale nang maghirap ang mamamayan, basta Pilipino ang mamumuno sa kanila. Mas nakapokus ang mga makabayan sa pagiging Pilipino, di bale nang maraming naghihirap at may kakarampot na nagpapasasa sa yaman ng bansa. Balikan muna natin ang sinasabi kong dokumento.

Isang dokumentong nilagdaan ng maraming Pilipino noong mismong Hunyo 12, 1898 ang magpapatunay na peke ang kasarinlan ng bansang Pilipinas na idineklara noong araw na iyon. Ang dokumentong iyon, na kilala sa tawag na Acta de Independencia, ay nilagdaan ng mahigit 90 katao. Ayon sa dokumentong iyon, lumalaya ang Pilipinas mula sa bansang España, kaya tapos na ang pananakop sa bansa ng mga pari, este prayle pala. Pero lumaya ang Pilipinas sa España upang magpailalim naman sa bansang Amerika. Ito ba ang kalayaan?

Narito ang patunay:

And having as witness to the rectitude of our intentions the Supreme Judge of the Universe, and under the protection of our Powerful and Humanitarian Nation, The United States of America, we do hereby proclaim and declare solemnly in the name by authority of the people of these Philippine Islands,

Ang dokumentong ito ay nasa orihinal na Kastila, at may translation sa Ingles. Maaari nyong tingnan ang kabuuan ng dokumento sa wikang Ingles sa:

http://www.msc.edu.ph/centennial/declaration.html


Ikalawa, ang mga kulay ng iwinawagayway na bandila ng ating bansa ay batay mismo sa kulay ng watawat ng Amerika bilang pagtanaw ng utang na loob ng mga kabig ni Aguinaldo sa imperyalistang bansang iyon. Bakit nila ito ibinatay sa kulay ng watawat ng America, at bakit kinakailangang isulat pa nila ito? Kung ganoon, hindi totoo ang mga itinuro sa eskwelahan na ang mga kulay ng watawat ng Pilipinas ay sumasagisag sa katapangan (pula), kapayapaan (puti), katarungan (bughaw), at dilaw ay (dilawan?) hindi ko na matandaan.

Narito ang patunay:

And lastly, it was results unanimously that this Nation, already free and independent as of this day, must used the same flag which up to now is being used, whose designed and colored are found described in the attached drawing, the white triangle signifying the distinctive emblem of the famous Society of the "Katipunan" which by means of its blood compact inspired the masses to rise in revolution; the tree stars, signifying the three principal Islands of these Archipelago - Luzon, Mindanao, and Panay where the revolutionary movement started; the sun representing the gigantic step made by the son of the country along the path of Progress and Civilization; the eight rays, signifying the eight provinces - Manila, Cavite, Bulacan, Pampanga, Nueva Ecija, Bataan, Laguna, and Batangas - which declares themselves in a state of war as soon as the first revolt was initiated; and the colors of Blue, Red, and White, commemorating the flag of the United States of America, as a manifestation of our profound gratitude towards this Great Nation for its disinterested protection which it lent us and continues lending us.

Hanggang ngayon, ito ang salalayan ng kasarinlan ng Pilipinas. Hanggang ngayon, patuloy pa rin ang ating pamahalaan sa pangangayupapa sa Amerika. Mas okey pa nga sa gobyernong ito kunin ang naakusang rapist na si US marine Daniel Smith sa kulungan at dalhin sa US embassy basta huwag lang masira ang ugnayang RP-US. Hanggang ngayon, nakasalang ang bansang ito sa altar ng globalisasyon, sa dikta ng IMF-WB, GATS, na ang tanging nakikinabang lang ay ang mga mayayamang bansa. Hanggang ngayon, kailangang ang edukasyon ng bansa ay nakabatay kung paano maging OFW at call center agents ang marami nating kababayan. Hanggang ngayon, patuloy ang bansang ito sa pangungutang, na karamihan naman ay ilehitimong utang na hindi nagamit ng taumbayan, kundi ibinulsa lamang ng iilan. Hanggang ngayon … marami pa…

Ito ba ang klase ng kalayaang isinisigaw ng marami sa atin? Kelan pa ba magiging totoo ang kalayaang ito ng bansa?

Linggo, Hunyo 8, 2008

Talambuhay ni Teodoro Asedillo

TEODORO ASEDILLO: Magiting na Guro, Lider-Manggagawa, Bayani
Sinaliksik at sinulat ni Gregorio V. Bituin Jr.
Isa sa pinakamagiting na bayani sa kasaysayan ng kaguruan at ng uring manggagawa sa Pilipinas si Teodoro Asedillo. Mula sa angkan ng dating katipunerong si Antonio Asedillo, isinilang siya noong Hulyo 1883 sa Longos (ngayon ay Kalayaan), sa lalawigan ng Laguna.
Mula taong 1910 hanggang 1921, si Maestro Asedillo ay naglingkod bilang guro sa mababang paaralan ng Longos, kung saan itinuro niya ang lahat ng aralin sa maghapong pagpasok sa klase ng mga mag-aaral sa elementarya. Siya’y naangat bilang head teacher ngunit nagpatuloy siyang nagturo sa mga batang nasa ikatlo at ikaapat na baytang. Kilala siya sa kahusayan sa pagtuturo. Isang disiplinaryan, ayaw niya sa mga estudyanteng nagbubulakbol, di nagsisikap matuto, at nagsasayang lang ng oras.
Sakop ng Amerika ang Pilipinas sa panahong yaon, at isa sa pinagtuunan ng pansin ng mga Amerikanong kolonisador ay ang Department of Public Instruction (DPI) sa kanilang kampanya ng pasipikasyon (pwersahang pagpayapa) at asimilasyon (sapilitang pagpapalunok sa atin ng sarili nilang kultura). Sa pamamagitan ng Philippine Commission Act No. 74 (Enero 1901), iniatas ni Gobernador-Heneral Elwell Otis ang mga sumusunod na polisiya: (1) sentralisadong sistema ng batayang edukasyon; (2) paggamit sa Ingles bilang wikang panturo at komunikasyon; at (3) pagtatatag ng isang kolehiyong normal para sa maramihang pagsasanay ng magiging mga guro. Ang paggamit ng wikang Pilipino’y mahigpit na ipinagbawal, at yaong gumagamit nito’y pinarurusahan. Walang Pilipinong pinahintulutang mamuno sa DPI, hanggang sa panahong itatag ang pamahalaang Komonwelt.
Ang mga pangyayari at kalagayang ito ang nagtulak sa unang paghihimagsik ni Asedillo. Pinili niyang gamitin ang wikang Pilipino sa halip na wikang Ingles. Iminulat niya ang mga mag-aaral sa kagitingan at aral ng mga bayaning Pilipino, habang tinuruan din niya ang mga mag-aaral ng awiting makabayan. Hindi rin niya ginamit ang mga aklat na sinulat ng mga dayuhang awtor. Dahil dito, siya’y kinasuhan ng insubordinasyon o pagsuway sa kautusan ng kagawaran noong 1923. Ipinagtanggol niya ang sarili at ikinatwirang hindi dapat ipilit sa mga batang Pilipino ang kulturang banyaga sa kanilang karanasan at pang-unawa. Ngunit siya’y natalo at natanggal sa pagtuturo.
Ang pamilyang Asedillo ay naghirap ng husto. Noong sumunod na taon, ang una niyang asawang si Honorata Oblea ay namatay sa tuberculosis. Naiwan sa kanya ang anak nilang si Pedro. Muli siyang nakapag-asawa noong 1925, kay Julia Pacuribot.
Nagkatrabahong muli si Asedillo nang hirangin siya ng alkalde sa bayang San Antonio bilang hepe ng pulisya roon. Naging bantog siya bilang hepe at marami ang nadakip na kriminal at bandido. Ngunit nang magpalit ang administrasyon sa bayang iyon matapos ang isang halalan, nabiktima siya ng pang-iintriga, natanggal siya bilang hepe, at pinalitan ng isang malakas sa bagong mga opisyal.
May malawakang pagkabalisa noon ang mga magbubukid at manggagawa dahil sa kawalan ng katarungang panlipunan at sa malaking agwat sa pagitan ng mayayaman at mahihirap bunga ng pyudalismo. Dahil dito, naitatag ang Katipunan ng mga Anakpawis sa Pilipinas (KAP) noong 1929. Sumapi sa KAP si Asedillo nang siya’y nagkatrabaho bilang magsasaka sa taniman ng kape. May limang layunin ang KAP: (1) mapagkaisa ang mga manggagawa at magbubukid sa makauring pamumuno ng KAP; (2) labanan ang mala-kolonyalismong pinaiiral ng imperyalismong Amerikano sa Pilipinas; (3) itaguyod at paunlarin ang kabuhayan ng mga anakpawis; (4) kamtin ang tunay na kasarinlan ng Pilipinas at itatag ang isang tunay na pamahalaan ng taongbayan; at (5) makipag-isa sa kilusang mapagpalaya sa iba’t ibang panig ng daigdig. Patakaran ng KAP sa pag-oorganisa ang pagtatayo ng mga unyon ng mga manggagawa, pagtatatag ng partido pulitikal ng mga manggagawa, at pagtataguyod ng makauring pakikibaka.
Lumaganap ang KAP sa buong Kamaynilaan, sa Timog Luzon at Gitnang Luzon. Inatasan ng pamunuan ng KAP si Asedillo na lumuwas sa Maynila upang mag-organisa ng mga manggagawa partikular sa unyon ng La Minerva Cigar and Cigarette Factory sa Tondo. Ang kanyang mag-iina ay naiwan sa Laguna.
Sa La Minerva, hindi pinakinggan ng pangasiwaang kapitalista ang hinaing ng mga manggagawa kaya’t naglunsad ng welga sina Asedillo noong 1934. Dinahas ng magkasanib na pwersa ng konstabularya at Manila Police Department ang mga manggagawa. Namatay ang limang manggagawa at nasugatan ang marami pang iba nang salakayin ng Konstabularya ang piketlayn. Sa welgang iyon ay pinagtangkaan siyang arestuhin ng Konstabularya dahil isa siya sa mga namuno doon, pero nakawala siya at tumakas papuntang Laguna, ang kanyang probinsya. Nang mabalitaan sa pahayagan ng isang opisyal na taga-Laguna na nagawi noon sa Maynila ang welgang pinangunahan ni Asedillo sa La Minerva, isinumbong nito sa pulisya’t militar na si Asedillo ay “komunista”.
Kasabay ng welga sa La Minerva ang pag-aalsa naman ng mga Sakdalista na pinangunahan ng makatang si Benigno Ramos. Layunin ng mga Sakdalista ang (1) pagtuligsa sa sistema ng edukasyong kolonyal na pinangangasiwaan ng mga gurong Amerikanong Thomasites; (2) pagtutol din sa pagtatatag ng mga baseng militar at mga instalasyon ng Amerika sa Pilipinas; at (3) ang paglaban sa dominasyon ng mga Amerikano sa ekonomya at likas na kayamanan ng ating bansa. Umabot sa 50,000 ang kasapi ng Sakdalista sa Timog at Gitnang Luzon.
Naganap ang sunud-sunod na pag-aalsa ng mga magbubukid noong Mayo 2, 1935. May 150 magsasaka ng San Ildefonso, Bulacan, ang sumalakay sa munisipyo, na pawang armado ng itak at paltik. Ibinaba nila ang mga bandila ng Amerika at Pilipinas, at itinaas ang pulang watawat ng Sakdalista. Sanlibong pesante naman ang sumalakay sa Presidencia ng Tanza at Caridad, Cavite, gayundin sa Cabuyao at Sta. Rosa, Laguna. Subalit sa ganting-salakay ng konstabularya noong Mayo 3 ay nasugpo ang mga pag-aalsa. May 50 pesante ang nagbuwis ng buhay, ilandaan ang nasugatan at may limandaang nadakip at napiit.
Nang mawasak ang unyon at mapatay ang ilang welgista sa La Minerva, nang masawi at makulong ang mga nag-alsang Sakdalista, nagpasyang tumakas ni Asedillo sa tumutugis na pulisya’t militar. Bumalik siya sa Laguna kung saan may base ng magsasaka ang KAP. Muli siyang nag-organisa. Napagtanto niyang hindi na maaari ang parlamentaryong paraan lamang ng protesta. Hindi na libro, plakard at araro ang hawak-hawak, kundi baril, bilang isang mandirigma ng masa. Ipinakita niya ang kahusayan sa pamumuno, at nagsagawa sila ng repormang agraryo, pinababa ang buwis o upa sa lupa.
Sumanib si Asedillo sa mga pwersa ni Nicolas Encallado, na kilala sa tawag na Kapitan Kulas, at beterano ng Rebolusyon at pakikidigma laban sa pananakop ng Estados Unidos. Madalas magdaos ng pulong si Asedillo sa mga baryo upang ipaliwanag ang mga layunin ng KAP at makapangalap ng mga tao para sa layunin nito. Itinaguyod din niya ang pagtutol sa pagbabayad ng buwis. Nilibot din niya ang mga baryo sa Laguna at karatig na lalawigan ng Quezon, noo’y Tayabas, upang mangalap ng magsasaka at mapaanib sa KAP.
Naging alamat si Asedillo sa mga lugar na pinaglalabas-masukan niya noon sa Laguna at Tayabas. Siya’y katulad ni Robin Hood na ang kinukuha sa mayayaman ay ibinibigay sa mahihirap. Sinasabing araw na araw ay ligtas siyang nakakapaglakad sa mga kalye ng pinagmulan niyang bayan, at pinakakain siya ng taumbayan at pinatutuloy sa kanilang bahay.
Kahit sa maikling panahon, mahusay niyang ginamit ang mga taktikang gerilya, kaya’t nakaiwas sa rekonsentrasyon at lambat-bitag ng mga tropa ni Tenyente Jesus Vargas. Natiis niya ang desperadong pagbihag sa kanyang mag-iina. Sadyang hindi matawaran ang kagitingan at determinasyong ipinamalas ni Asedillo sa mga kasamahan niya.
Noong Disyembre 31, 1935, pagkaraan ng mahigpit na paghahanap ng mga tropa at ahente ng gubyerno kina Asedillo at Encallado, natagpuan nila ang pinagtataguan ni Asedillo sa Cavinti, Laguna. Sa labanang nangyari, napatay si Asedillo at ang dalawa niyang badigard. Pagkaraa’y inilibot ng Konstabularya sa bayan-bayan ang bangkay ni Asedillo na tadtad ng bala. Ang buong ngitngit ng kaaway ay ipinadama kahit sa kanyang luray na bangkay. Kinaladkad sa mga poblasyon, sa harap ng mga presidencia ng mga bayang kanyang kinilusan, upang ipagyabang na patay na si Asedillo. Si Asedillo ay itinulad kay Kristong ipinako sa krus hanggang sa mamatay.
Ang tanging “krimeng” ginawa niya ay ang pagtatanggol sa mga manggagawa at magsasaka na ipaglaban ang hustisyang panlipunan, at krimen sa mga gurong Thomasites na tagapaghasik ng kulturang kolonyal na kanyang sinuway at tinuligsa. Ang halimbawa ni Asedillo ay isang halimbawang dapat tularan at hindi dapat ibaon sa limot. Ang kanyang kasaysayan ay dapat maikwento at magbigay inspirasyon sa mga manggagawa ngayon, sa mga guro, at sa mga kabataan.
Sa bawat yugto ng pagsasamantala, may isinisilang na tulad nina Andres Bonifacio, Macario Sakay, Teodoro Asedillo, Filemon Lagman, at marami pang mula sa uring manggagawa ang ayaw magpaalipin at ayaw manatiling alipin. Ang mga halimbawa nila ay magtitiyak na patuloy pang isisilang ang mga bagong Asedillo na magtatanggol sa mga api at maghahangad ng isang lipunang may pagkakapantay-pantay at walang magsasamantala ng tao sa tao.
(Pinaghalawan: (a) aklat na Titser ng Bayan ni Enrique “Eric” Torres, pp. 30-35; (b) aklat na Sa Tungki ng Ilong ng Kaaway, pp.27 at 145; (c) aklat na “Ang Bagong Lumipas – I” ni Renato Constantino at isinalin sa Pilipino nina Lamberto Antonio at Ariel Dim. Borlongan, pp. 439-441. Ang larawan ni Asedillo ay mula kay Ed Aurelio Reyes ng Kamalaysayan)